تفسیر سوره ال عمران

سوره آل عمران‏

این سوره در «مدینه» نازل شده و داراى 200 آیه است‏

محتواى سوره:

1- بخش مهمى از این سوره از توحید و صفات خداوند و معاد و معارف اسلامى بحث مى‏کند.

2- بخش دیگرى پیرامون جهاد و دستورات مهم آن و حیات جاویدان شهیدان راه خدا همچنین درسهاى عبرتى که در دو غزوه بدر و احد بود سخن مى‏گوید.

3- در قسمتى از این سوره، به یک سلسله احکام اسلامى در زمینه لزوم وحدت صفوف مسلمین و خانه کعبه و فریضه حج و امر بمعروف و نهى از منکر و تولى و تبرى و مسأله امانت، و انفاق در راه خدا، ترک دروغ و مقاومت و پایمردى در مقابل دشمن و صبر و شکیبایى در مقابل مشکلات و آزمایشهاى مختلف الهى و ذکر خداوند در هر حال، اشارات پرمعنایى شده است.

4- براى تکمیل این بحثها، بخشى از تاریخ انبیاء از جمله آدم و نوح و ابراهیم و موسى و عیسى و سایر انبیاء علیهم السّلام و داستان مریم و مقامات این زن بزرگ نیز ذکر شده است.

در مورد فضیلت این سوره در حدیثى از پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله مى‏خوانیم: من قرء سورة آل عمران اعطى بکلّ آیة منها امانا على جسر جهنّم: «هر کس سوره آل عمران را بخواند به تعداد آیات آن، امانى بر پل دوزخ به او مى‏دهند».

شأن نزول:

بعضى از مفسران مى‏گویند: هشتاد و چند آیه از این سوره در باره                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 260

 فرستادگان و مسیحیان نجران نازل شده است.

فرستادگان شصت نفر بودند که چهارده نفر آنان از اشراف و برجستگان نجران محسوب مى‏شدند، سه نفر از این چهارده نفر سمت ریاست داشتند و مسیحیان آن سامان در کارها و مشکلات خود به آن سه نفر مراجعه مى‏کردند.

این گروه شصت نفرى در لباس مردان قبیله بنى کعب به مدینه آمدند و به مسجد پیامبر صلّى اللّه علیه و آله وارد شدند، موقعى که آنها وارد مسجد شدند، هنگام نمازشان بود، طبق مراسم خود، ناقوس را نواختند و مشغول نماز شدند. پس از نماز «عاقب» و «سید» که اولى امیر و رئیس قوم خود محسوب مى‏شد و دیگرى سرپرست تشریفات و تنظیم برنامه سفر و مورد اعتماد مسیحیان بود خدمت پیامبر رسیدند و با او آغاز سخن کردند پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به آنها پیشنهاد کرد: به آیین اسلام در آیید و در پیشگاه خداوند تسلیم گردید.

عاقب و سید گفتند: ما پیش از تو اسلام آورده و تسلیم خداوند شده‏ایم! پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: شما چگونه بر آیین حق هستید، با اینکه اعمالتان حاکى از این است که تسلیم خداوند نیستید، چه اینکه براى خدا فرزند قائلید و عیسى را پسر خدا مى‏دانید، و صلیب را عبادت و پرستش مى‏کنید و گوشت خوک مى‏خورید، با این که تمام این امور مخالف آیین حق است! عاقب و سید گفتند: اگر عیسى پسر خدا نیست، پس پدرش که بوده است؟

پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: آیا شما قبول دارید که هر پسرى شباهتى به پدر خود دارد؟

گفتند آرى. فرمود: آیا اینطور نیست که خداى ما به هر چیزى، احاطه دارد و قیوم است و روزى موجودات با اوست، گفتند: آرى، همین طور است، فرمود:

آیا عیسى این اوصاف را داشت، گفتند: نه. فرمود: آیا چنین نیست که عیسى را مادرش مانند سایر کودکان در رحم حمل کرد، و بعد همچون مادرهاى دیگر، او را به دنیا آورد؟ و عیسى پس از ولادت، چون اطفال دیگر غذا مى‏خورد! گفتند:

آرى چنین بود. فرمود: پس چگونه عیسى پسر خداست با این که هیچ گونه شباهتى به پدرش ندارد؟!                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 261

 سخن که به اینجا رسید، همگى خاموش شدند، در این هنگام، هشتاد و چند آیه از اوایل این سوره براى توضیح معارف و برنامه‏هاى اسلام نازل گردید.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم‏

تفسیر:

باز در آغاز این سوره به حروف مقطعه برخورد مى‏کنیم (الم) در باره حروف مقطعه قرآن، در اول سوره بقره، توضیحات لازم گفته شد که نیازى به تکرار آن نیست.

 (آیه 2)- در این آیه مى‏فرماید: «خداوند تنها معبود یگانه یکتاى جاویدان و پایدار است که همه چیز به وجود او بستگى دارد» (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ).

- شرح و تفسیر این آیه در سوره بقره آیه 255 گذشت.

 (آیه 3)- در این آیه خطاب به پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله مى‏فرماید: خداوندى که پاینده و قیوم است «قرآن را بر تو فرستاد که با نشانه‏هاى کتب آسمانى پیشین کاملا تطبیق مى‏کند همان خدایى که تورات و انجیل را پیش از قرآن براى راهنمایى و هدایت بشر نازل کرد» (نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُدىً لِلنَّاسِ).

 (آیه 4)- سپس مى‏افزاید: «همچنین قرآن را که حق را از باطل جدا مى‏سازد نازل کرد» (وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ).

سپس مى‏افزاید: بعد از اتمام حجت و نزول آیات از سوى خداوند و گواهى فطرت و عقل بر صدق دعوت پیامبران، راهى جز مجازات نیست، و لذا در آیه مورد بحث به دنبال بحثى که در باره حقانیت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و قرآن مجید گذشت مى‏فرماید: «کسانى که به آیات خدا کافر شدند کیفر شدیدى دارند» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ).

و براى روشن ساختن این که، توانایى خداوند بر تحقق بخشیدن تهدیداتش جاى تردید نیست، مى‏افزاید: «خداوند توانا و صاحب انتقام است» (وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ).

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 262

 (آیه 5)- این آیه در حقیقت، تکمیل آیات قبل است، مى‏فرماید: «هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا مخفى نمى‏ماند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفى‏ عَلَیْهِ شَیْ‏ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ).

چگونه ممکن است چیزى بر او مخفى بماند در حالى که او در همه جا حاضر و ناظر است و به حکم این که وجودش از هر نظر بى‏پایان و نامحدود است جایى از او خالى نیست و به ما از خود ما نزدیکتر است، بنابراین در عین این که محل و مکانى ندارد به همه چیز احاطه دارد. و این احاطه به معنى علم و آگاهى او بر همه چیز است.

 (آیه 6)- سپس به گوشه‏اى از علم و قدرت خود که در حقیقت یکى از شاهکارهاى عالم آفرینش و از مظاهر بارز علم و قدرت خداست اشاره کرده است مى‏فرماید: «او کسى است که شما را در رحم (مادران) آن گونه که مى‏خواهد تصویر مى‏کند» (هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ). «آرى! هیچ معبودى جز آن خداوند توانا و حکیم نیست» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

صورتبندى انسان در شکم مادر و نقش بر آب زدن در آن محیط تاریک ظلمانى آن هم نقشهاى بدیع و عجیب و پى در پى، راستى شگفت آور است، مخصوصا با آن همه تنوعى که از نظر شکل و صورت و جنسیت و انواع استعدادهاى متفاوت و صفات مختلف وجود دارد و اگر مى‏بینیم معبودى جز او نیست به خاطر همین است، که شایسته عبودیت جز ذات پاک او نمى‏باشد.

 (آیه 7)

شأن نزول:

در حدیثى از امام باقر علیه السّلام نقل شده که: چند نفر از یهود به اتفاق «حىّ بن اخطب» و برادرش خدمت پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله آمدند و حروف مقطعه «الم» را دستاویز خود قرار داده گفتند: طبق حساب ابجد الف مساوى یک و لام مساوى 30 و میم مساوى 40 مى‏باشد و به این ترتیب خبر داده‏اى که، دوران بقاى امت تو بیش از هفتاد و یک سال نیست!.

پیامبر صلّى اللّه علیه و آله براى جلوگیرى از سوء استفاده آنها فرمود: شما چرا تنها «الم» را محاسبه کرده‏اید مگر در قرآن «المص و الر» و سایر حروف مقطعه نیست، اگر این                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 263

 حروف اشاره به مدت بقاء امت من باشد چرا همه را محاسبه نمى‏کنید؟! (در صورتى که منظور از این حروف چیز دیگرى است) سپس آیه مورد بحث نازل شد.

تفسیر:

محکم و متشابه در قرآن- در آیات پیشین سخن از نزول قرآن به عنوان یکى از دلایل آشکار نبوت پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله به میان آمده بود، و در این آیه یکى از ویژگیهاى قرآن و چگونگى بیان مطلب در این کتاب بزرگ آسمانى آمده است، نخست مى‏فرماید: «او کسى است که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشى از آن آیات محکم (صریح و روشن) است که اساس و شالوده این کتاب است (و آیات پیچیده دیگر را تفسیر مى‏کند) و بخشى از آن متشابه است» آیاتى که به خاطر بالا بودن سطح مطلب یا جهات دیگر، در آغاز پیچیده بنظر مى‏رسد (هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ).

این آیات متشابه محکى است براى آزمایش افراد که عالمان راستین و فتنه گران لجوج را از هم جدا مى‏سازد، لذا به دنبال آن مى‏فرماید: «اما کسانى که در قلوبشان انحراف است پیروى از متشابهات مى‏کنند تا فتنه انگیزى کنند و تفسیر (نادرستى بر طبق امیال خود) براى آن مى‏طلبند (تا مردم را گمراه سازند) در حالى که تفسیر آن را جز خدا و راسخان در علم نمى‏دانند» (فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ).

سپس مى‏افزاید: آنها هستند که بر اثر درک صحیح معنى محکمات و متشابهات «مى‏گویند ما به همه آنها ایمان آورده‏ایم (چرا که) همه از سوى پروردگار ما است» (یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا).

آرى! «جز صاحبان فکر و خردمندان، متذکر نمى‏شوند» (وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ).

از آیه فوق چنین استفاده مى‏شود که: آیات قرآن بر دو دسته هستند مفهوم قسمتى از آیات آن چنان روشن است که جاى هیچ گونه انکار و توجیه و سوء استفاده در آن نیست، و آنها را «محکمات» گویند و قسمتى به خاطر بالا بودن                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 264

 سطح مطلب یا گفتگو در باره عوالمى که از دسترس ما بیرون است مانند عالم غیب، و جهان رستاخیز و صفات خدا، چنان هستند که معنى نهایى و اسرار و کنه حقیقت آنها نیاز به سرمایه خاص علمى دارد که آنها را «متشابهات» گویند.

افراد منحرف معمولا مى‏کوشند این آیات را دستاویز قرار داده و تفسیرى بر خلاف حق براى آنها درست کنند، تا در میان مردم، فتنه انگیزى نمایند، و آنها را از راه حق گمراه سازند، اما خداوند و راسخان در علم، اسرار این آیات را مى‏دانند و براى مردم تشریح مى‏کنند.

البته آنها که از نظر علم و دانش در ردیف اولند (همچون پیامبر و ائمه هدى) از همه اسرار آن آگاهند در حالى که دیگران هر یک به اندازه دانش خود از آن چیزى مى‏فهمند، و همین حقیقت است که مردم حتى دانشمندان را به دنبال معلمان الهى براى درک اسرار قرآن مى‏فرستد.

 (آیه 8)- رهایى از لغزشها! از آنجا که آیات متشابه و اسرار نهانى آن ممکن است لغزشگاهى براى افراد گردد، و از کوره این امتحان، سیه روى در آیند راسخون در علم و اندیشمندان با ایمان، علاوه بر به کار گرفتن سرمایه‏هاى علمى خود در فهم معنى این آیات به پروردگار خویش پناه مى‏برند و این آیه و آیه بعد که از زبان راسخون در علم مى‏باشد روشنگر این حقیقت است آنها مى‏گویند: «پروردگارا! دلهاى ما را بعد از آن که ما را هدایت نمودى، منحرف مگردان، و از سوى خود رحمتى بر ما ببخش زیرا تو بسیار بخشنده‏اى» (رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ).

 (آیه 9)- و از آنجا که عقیده به معاد و توجه به روز رستاخیز از هر چیز براى کنترل امیال و هوسها مؤثرتر است، راسخون در علم، به یاد آن روز مى‏افتند، و مى‏گویند: «پروردگارا! تو مردم را در آن روزى که تردیدى در آن نیست جمع خواهى کرد زیرا خداوند از وعده خود تخلف نمى‏کند» (رَبَّنا إِنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ).

و به این ترتیب از هوى و هوسها و احساسات افراطى که موجب لغزش                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 265

 مى‏گردد خود را بر کنار مى‏دارند و مى‏توانند آیات خدا را آنچنانکه هست بفهمند!

 (آیه 10)- در آیات گذشته وضع مؤمنان و غیر مؤمنان در برابر آیات محکم و متشابه بیان شده بود، در ادامه این بحث از وضع دردناک کافران در روز قیامت پرده بر مى‏دارد و عواقب شوم اعمالشان را براى آنها مجسم مى‏سازد، مى‏فرماید:

 «کسانى که کافر شدند اموال و ثروتها و فرزندانشان آنها را از خداوند بى‏نیاز نمى‏کند (و در برابر عذاب الهى به آنان کمک نمى‏نماید) و آنها آتشگیره دوزخند» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ).

 (آیه 11)- سپس به یک نمونه روشن از اقوامى که داراى ثروت و نفرات فراوان بودند ولى به هنگام نزول عذاب، این امور نتوانست مانع نابودى آنان گردد اشاره کرده مى‏فرماید: «وضع اینها همچون وضع آل فرعون و کسانى است که قبل از آنها بودند، آیات ما را تکذیب کردند (و به فزونى اموال و نفرات و فرزندان مغرور شدند) خداوند آنها را به کیفر گناهانشان گرفت و خداوند کیفرش شدید است» (کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ).

 (آیه 12)

شأن نزول:

پس از جنگ «بدر» و پیروزى مسلمانان جمعى از یهود گفتند: آن پیامبر که ما وصف او را در کتاب دینى خود (تورات) خوانده‏ایم که در جنگ مغلوب نمى‏شود همین پیغمبر است، بعضى دیگر گفتند: عجله و شتاب نکنید تا نبرد دیگرى واقع شود، هنگامى که جنگ احد پیش آمد و ظاهرا به شکست مسلمانان پایان یافت گفتند: نه به خدا سوگند آن پیامبرى که در کتاب ما بشارت به آن داده شده این نیست در این هنگام آیه نازل شد و پاسخ دندانشکنى به آنها داد که نتیجه را در پایان کار حساب کنید و بدانید همگى مغلوب خواهید شد.

تفسیر:

با توجه به شأن نزول فوق معلوم مى‏شود کفارى که به اموال و ثروتها و فرزندان مغرور بودند انتظار شکست اسلام را داشتند، قرآن روى سخن را به پیامبر کرده، مى‏فرماید: «به کافران بگو: به زودى مغلوب خواهید شد (در این دنیا خوار و بى‏مقدار و در قیامت) به سوى جهنم محشور و رانده خواهید شد و چه بد جایگاهى است دوزخ» (قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلى‏ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 266

 در قرآن مجید اخبار غیبى فراوانى است که از ادله عظمت و اعجاز قرآن مى‏باشد و یک نمونه آن آیه فوق است که خداوند صریحا به پیامبر خود بشارت پیروزى بر همه دشمنان را مى‏دهد.

طولى نکشید که مضمون آیه، تحقق یافت، یهودیان مدینه (بنى قریظه و بنى نضیر) در هم شکسته شدند و در غزوه خیبر مهمترین مرکز قدرت آنان از هم متلاشى شد و مشرکان نیز در فتح مکه براى همیشه مغلوب گشتند.

 (آیه 13)

شأن نزول:

این آیه گوشه‏اى از ماجراى بدر را بازگو مى‏کند. در جنگ بدر تعداد مسلمانان (313) نفر بود (77) نفر آنها را مهاجران و (236) نفر آنها از انصار بودند پرچم مهاجران به دست على علیه السّلام و سعد بن عباده پرچمدار انصار بود آنان تنها با داشتن هفتاد شتر و دو اسب و شش زره و هشت شمشیر در این نبرد شرکت کرده بودند با این که سپاه دشمن بیش از هزار نفر با اسلحه و تجهیزات کافى بودند مسلمانان بر آنها غالب شدند و با پیروزى کامل به مدینه مراجعت کردند.

تفسیر:

این آیه در حقیقت بیان نمونه‏اى است از آنچه در آیات قبل گذشت و به کافران هشدار مى‏دهد که به اموال و ثروت و کثرت نفرات مغرور نشوند که سودى به حالشان ندارد یک شاهد زنده این موضوع جنگ بدر است، مى‏فرماید:

 «در آن دو جمعیت (که در میدان جنگ بدر) با هم رو برو شدند نشانه و درس عبرتى براى شما بود» (قَدْ کانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا).

 «یک گروه در راه خدا نبرد مى‏کرد و گروه دیگر کافر بود» و در راه شیطان و بت (فِئَةٌ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أُخْرى‏ کافِرَةٌ).

سپس مى‏افزاید: «آنها (مشرکان) این گروه (مؤمنان) را با چشم خود دو برابر آنچه بودند مشاهده مى‏کردند» (یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ).

خدا مى‏خواست قبل از شروع جنگ تعداد مسلمانان در نظر آنان کم جلوه کند تا با غرور و غفلت وارد جنگ شوند- چنانچه در آیه 44 سوره انفال بدان اشاره شده است- و پس از شروع جنگ، دو برابر جلوه کند تا وحشت و اضطراب، آنها را فرا گیرد و منتهى به شکست آنان گردد ولى به عکس خداوند عدد دشمنان را در                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 267

 نظر مسلمانان، کم جلوه داد تا بر قدرت و قوت روحیه آنها بیفزاید.

سپس مى‏افزاید: «خداوند هر کس را بخواهد با یارى خود تقویت مى‏کند» (وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ). در پایان آیه مى‏فرماید: «در این عبرتى است براى صاحبان چشم و بینش» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ).

آرى! آنها که چشم بصیرت دارند، و حقیقت را آنچنان که هست مى‏بینند از این پیروزى همه جانبه افراد با ایمان درس عبرت مى‏گیرند و مى‏دانند سرمایه اصلى پیروزى ایمان است و ایمان.

 (آیه 14)- در آیات گذشته سخن از کسانى بود که تکیه بر اموال و فرزندانشان در زندگى دنیا داشتند و به آن مغرور شدند و خود را از خدا بى‏نیاز دانستند، این آیه در حقیقت تکمیلى است بر آن سخن، مى‏فرماید: «امور مورد علاقه، از جمله زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهاى ممتاز و چهار پایان و زراعت و کشاورزى در نظر مردم جلوه داده شده است» تا به وسیله آن آزمایش شوند (زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ).

در تفسیر آیه آنچه صحیح بنظر مى‏رسد این است که زینت‏دهنده خداوند است زیرا اوست که عشق به فرزندان و مال و ثروت را در نهاد آدمى ایجاد کرده تا او را آزمایش کند و در مسیر تکامل و تربیت به پیش ببرد.

 «ولى اینها سرمایه‏هاى زندگى دنیا است، (و هرگز نباید هدف اصلى انسان را تشکیل دهد) و سر انجام نیک (و زندگى جاویدان) نزد خداست» (ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ).

درست است که بدون این وسایل، نمى‏توان زندگى کرد، و حتى پیمودن راه معنویت و سعادت نیز بدون وسایل مادى غیر ممکن است اما استفاده کردن از آنها در این مسیر مطلبى است، و دلبستگى فوق العاده و پرستش آنها و هدف نهایى بودن مطلب دیگر- دقت کنید.

 (آیه 15)- با توجه به آنچه در آیه قبل در باره اشیاء مورد علاقه انسان در                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 268

 زندگى مادى دنیا آمده بود در اینجا در یک مقایسه، اشاره به مواهب فوق العاده خداوند در جهان آخرت و بالاخره قوس صعودى تکامل انسان کرده مى‏فرماید:

 «بگو: آیا شما را از چیزى آگاه کنم که از این (سرمایه‏هاى مادى) بهتر است» (قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ).

سپس به شرح آن پرداخته مى‏افزاید: «براى کسانى که تقوا پیشه کرده‏اند در نزد پروردگارشان باغهایى از بهشت است که نهرها از زیر درختانش جارى است همیشه در آن خواهند بود، و همسرانى پاکیزه و (از همه بالاتر) خوشنودى خداوند نصیب آنها مى‏شود، و خدا به بندگان بینا است» (لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ).

قرآن مجید در این آیه، به افراد با ایمان اعلام مى‏کند که اگر به زندگى حلال دنیا قناعت کنند و از لذات نامشروع و هوسهاى سرکش و ظلم و ستم به دیگران بپرهیزند، خداوند لذاتى برتر و بالاتر در جهت مادى و معنوى که از هر گونه عیب و نقص پاک و پاکیزه است نصیب آنها خواهد کرد.

 (آیه 16)- در این آیه به معرفى بندگان پرهیزکار که در آیه قبل به آن اشاره شده بود پرداخته و شش صفت ممتاز براى آنها بر مى‏شمرد.

1- نخست این که: آنان با تمام دل و جان متوجه پروردگار خویشند و ایمان، قلب آنها را روشن ساخته و به همین دلیل در برابر اعمال خویش به شدت احساس مسؤولیت مى‏کنند، مى‏فرماید: «همان کسانى که مى‏گویند پروردگارا! ما ایمان آورده‏ایم، گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب آتش نگاهدار» (الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النَّارِ).

2- «آنها که صبر و استقامت دارند» (الصَّابِرِینَ).

و در برابر حوادث سخت که در مسیر اطاعت پروردگار پیش مى‏آید، و همچنین در برابر گناهان و به هنگام پیش آمدن شداید و گرفتاریهاى فردى و اجتماعى، شکیبایى و ایستادگى به خرج مى‏دهند.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 269

 3- «آنها که راستگو و درست‏کردارند» و آنچه در باطن به آن معتقدند در ظاهر به آن عمل مى‏کنند و از نفاق و دروغ و تقلب و خیانت دورند (وَ الصَّادِقِینَ).

4- «آنها که خاضع و فروتن هستند» و در طریق بندگى و عبودیت خدا بر این کار مداومت دارند (وَ الْقانِتِینَ).

5- «آنها که در راه خدا انفاق مى‏کنند» نه تنها از اموال، بلکه از تمام مواهب مادى و معنوى که در اختیار دارند به نیازمندان مى‏بخشند (وَ الْمُنْفِقِینَ).

6- «و آنها که سحرگاهان، استغفار و طلب آمرزش مى‏کنند» (وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ).

در آن هنگام که چشمهاى غافلان و بى‏خبران در خواب است و غوغاهاى جهان مادى فرو نشسته و به همین دلیل حالت حضور قلب و توجه خاص به ارزشهاى اصیل در قلب مردان خدا زنده مى‏شود به پا مى‏خیزند و در پیشگاه با عظمتش سجده مى‏کنند و از گناهان خود آمرزش مى‏طلبند و محو انوار جلال کبریایى او مى‏شوند.

در حدیثى از امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه مى‏خوانیم که فرمود: «هر کس در نماز وتر (آخرین رکعت نماز شب) هفتاد بار بگوید (استغفر اللّه ربّى و اتوب الیه) و تا یک سال این عمل را ادامه دهد خداوند او را از استغفار کنندگان در سحر «وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ» قرار مى‏دهد و او را مشمول عفو و رحمت خود مى‏سازد».

 (آیه 18)- به دنبال بحثى که در باره مؤمنان راستین در آیات قبل آمده بود در این آیه اشاره به گوشه‏اى از دلایل توحید و خداشناسى و بیان روشنى این راه پرداخته مى‏گوید: «خداوند (با ایجاد نظام شگرف عالم هستى) گواهى مى‏دهد که معبودى جز او نیست» (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

 «و نیز فرشتگان و صاحبان علم و دانشمندان (هر کدام به گونه‏اى و با استناد به دلیل و آیه‏اى) به این امر گواهى مى‏دهند» (وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ).

 «این در حالى است که خداوند قیام به عدالت در جهان هستى فرموده» که این عدالت نیز نشانه بارز وجود اوست (قائِماً بِالْقِسْطِ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 270

 آرى! با این اوصاف که گفته شد «هیچ معبودى جز او نیست که هم توانا و هم حکیم است» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

بنابراین شما هم با خداوند و فرشتگان و دانشمندان همصدا شوید و نغمه توحید سر دهید.

این آیه از آیاتى است که همواره مورد توجه رسول اکرم صلّى اللّه علیه و آله بوده و کرارا در مواقع مختلف آن را تلاوت مى‏فرمود. زبیر بن عوام مى‏گوید: «شب عرفه در خدمت رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله بودم، شنیدم که مکررا این آیه را مى‏خواند».

(آیه 19)- روح دین همان تسلیم در برابر حق است! بعد از بیان یگانگى معبود به یگانگى دین پرداخته مى‏فرماید: «دین در نزد خدا، اسلام است» (إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ).

یعنى آیین حقیقى در پیشگاه خدا همان تسلیم در برابر فرمان اوست، و در واقع روح دین در هر عصر و زمان چیزى جز تسلیم در برابر حق نبوده و نخواهد بود.

سپس به بیان سر چشمه اختلافهاى مذهبى که على رغم وحدت حقیقى دین الهى به وجود آمده مى‏پردازد و مى‏فرماید: «آنها که کتاب آسمانى به آنها داده شده بود در آن اختلاف نکردند مگر بعد از آن که آگاهى و علم به سراغشان آمد و این اختلاف به خاطر ظلم و ستم در میان آنها بود» (وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ).

بنابراین ظهور اختلاف اولا بعد از علم و آگاهى بود و ثانیا انگیزه‏اى جز طغیان و ظلم و حسد نداشت.

مثلا پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله علاوه بر معجزات آشکار، از جمله قرآن مجید و دلایل روشنى که در متن این آیین آمده، اوصاف و مشخصاتش در کتب آسمانى پیشین که بخشهایى از آن در دست یهود و نصارى وجود داشت بیان شده بود و به همین دلیل دانشمندان آنها قبل از ظهور او بشارت ظهورش را با شوق و تأکید فراوان مى‏دادند، اما همین که مبعوث شد چون منافع خود را در خطر مى‏دیدند از روى طغیان و ظلم و حسد همه را نادیده گرفتند. به همین دلیل در پایان آیه سرنوشت آنها و امثال آنها                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 271

 را بیان کرده مى‏گوید: «هر کس به آیات خدا کفر ورزد (خدا حساب او را مى‏رسد زیرا) خداوند حسابش سریع است» (وَ مَنْ یَکْفُرْ بِآیاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ).

آرى! کسانى که آیات الهى را بازیچه هوسهاى خود قرار دهند، نتیجه کار خود را در دنیا و آخرت مى‏بینند.

 (آیه 20)- به دنبال بیان سر چشمه اختلافات دینى به گوشه‏اى از این اختلاف که همان بحث و جدال یهود و نصارى، با پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله بود در این آیه اشاره مى‏کند مى‏فرماید: «اگر با تو، به گفتگو و ستیز برخیزند (با آنها) مجادله نکن و بگو: من و پیروانم در برابر خداوند، تسلیم شده‏ایم» (فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ).

خداوند در این آیه به پیامبرش دستور مى‏دهد که از بحث و مجادله با آنها دورى کن و به جاى آن براى راهنمایى و قطع مخاصمه «بگو: به آنها که اهل کتاب هستند (یهود و نصارى) و همچنین درس نخوانده‏ها (مشرکان) آیا شما هم (همچون من که تسلیم فرمان حقم) تسلیم شده‏اید»؟ (وَ قُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْأُمِّیِّینَ أَ أَسْلَمْتُمْ).

 «اگر براستى تسلیم شوند هدایت یافته‏اند، و اگر روى گردان شوند و سرپیچى کنند بر تو ابلاغ (رسالت) است» و تو مسؤول اعمال آنها نیستى (فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ).

بدیهى است منظور تسلیم زبانى و ادعایى نیست، بلکه منظور تسلیم حقیقى و عملى در برابر حق است.

و در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند به اعمال و افکار بندگان خود بیناست» (وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ).

از این آیه به خوبى روشن مى‏شود که روش پیامبر صلّى اللّه علیه و آله هرگز تحمیل فکر و عقیده نبوده است. بلکه کوشش و مجاهدت داشته که حقایق بر مردم روشن شود و سپس آنان را به حال خود وا مى‏گذاشته که خودشان تصمیم لازم را در پیروى از حق بگیرند.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 272

 (آیه 21)- در تعقیب آیه قبل که بطور ضمنى نشان مى‏داد یهود و نصارى و مشرکانى که با پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله به گفتگو و ستیز برخاسته بودند تسلیم حق نبودند در این آیه به بعضى از نشانه‏هاى این مسأله اشاره مى‏کند مى‏فرماید: «کسانى که به آیات خدا کافر مى‏شوند، و پیامبران را به ناحق مى‏کشند و (همچنین) کسانى را از مردم که امر به عدل و داد مى‏کنند به قتل مى‏رسانند، آنها را به مجازات دردناک (الهى) بشارت بده» (إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ).

در این آیه به سه گناه بزرگ آنها اشاره شده که ثابت مى‏کند آنها تسلیم فرمان حق نیستند، بلکه صداى حق گویان را در گلو خفه مى‏کنند.

 (آیه 22)- در آیه قبل به یک کیفر آنها (عذاب الیم) اشاره شد، و در این آیه به دو کیفر دیگر آنها اشاره مى‏فرماید: «آنها کسانى هستند که اعمال نیکشان در دنیا و آخرت نابود گشته» و اگر اعمال نیکى انجام داده‏اند تحت تأثیر گناهان بزرگ آنان اثر خود را از دست داده است. (أُولئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ).

دیگر این که «آنها در برابر مجازاتهاى سخت الهى هیچ یار و یاور (و شفاعت کننده‏اى) ندارند» (وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ).

 (آیه 23)

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده که: در عصر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله زن و مردى از یهود مرتکب زناى محصنه شدند با این که در تورات دستور مجازات سنگباران در باره این چنین اشخاص داده شده بود، چون آنها از طبقه اشراف بودند بزرگان یهود از اجراى این دستور در مورد آنها سر باز زدند و پیشنهاد شد که به پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله مراجعه کرده داورى طلبند.

پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: همین تورات فعلى میان من و شما داورى مى‏کند آنها پذیرفتند. پیامبر صلّى اللّه علیه و آله دستور داد قسمتى از تورات را که آیه «رجم» (سنگباران) در آن بود پیش روى دانشمند یهود «ابن صوریا» بگذارند. او که قبلا از جریان آگاه شده بود هنگامى که به این آیه رسید دست روى آن گذاشت و جمله‏هاى بعد را خواند «عبد اللّه بن سلام» که نخست از دانشمندان یهود بود و سپس اسلام اختیار کرده بود                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 273

 فورا متوجه پرده‏پوشى «ابن صوریا» شد و برخاست و دست او را از روى این جمله برداشت و آن را از متن تورات قرائت کرد، سپس پیامبر صلّى اللّه علیه و آله دستور داد مجازات مزبور طبق آیین آنها در مورد این دو مجرم اجرا شود. جمعى از یهود خشمناک شدند و این آیه در باره وضع آنها نازل گردید.

تفسیر:

به دنبال آیات گذشته که سخن از محاجّه و بحث و گفتگوهاى لجوجانه گروهى از اهل کتاب به میان آورد، در اینجا روشن مى‏سازد که آنها تسلیم پیشنهادهاى منطقى نبودند و انگیزه‏هاى این عمل و نتایج آن را نیز بازگو مى‏کند.

آیه نخست مى‏فرماید: «آیا مشاهده نکردى کسانى را که بهره‏اى از کتاب آسمانى داشتند و دعوت به سوى کتاب الهى شدند تا در میان آنها داورى کند ولى عده‏اى از آنها روى گرداندند و از قبول حق اعراض نمودند» این در حالى بود که کتاب آسمانى آنها حکم الهى را بازگو کرده بود و آنها از آن آگاهى داشتند. (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلى‏ کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ).

از جمله «اوتوا نصیبا من الکتاب» بر مى‏آید که تورات و انجیلى که در دست یهود و نصارى در آن عصر بود، تنها قسمتى از آن بود و احتمالا قسمت بیشتر از این دو کتاب آسمانى، از میان رفته یا تحریف شده بود.

آرى! آنها به همان حکم موجود در کتاب مذهبى خویش نیز گردن ننهادند و با بهانه‏جویى و مطالب بى‏اساس از اجراى حدود الهى سرپیچى کردند.

 (آیه 24)- در این آیه دلیل مخالفت و سرپیچى آنها را شرح مى‏دهد که آنها بر اساس یک فکر باطل معتقد بودند از نژاد ممتازى هستند (همان گونه که امروز نیز چنین فکر مى‏کنند) به همین دلیل براى خود مصونیتى در مقابل مجازات الهى قائل بودند. لذا قرآن مى‏گوید: این اعمال و رفتار به خاطر آن است که «گفتند: جز چند روزى آتش دوزخ به ما نمى‏رسد» و اگر مجازاتى داشته باشیم بسیار محدود است (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ).

سپس مى‏افزاید: آنها این امتیازات دروغین را به خدا نسبت مى‏دادند «و این                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 274

 افتراء و دروغى را که به خدا بسته بودند آنها را در دینشان مغرور ساخته بود» (وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ).

 (آیه 25)- در این آیه، خط بطلان بر تمام این ادعاهاى واهى و خیالات باطل مى‏کشد و مى‏گوید: «پس چگونه خواهد بود هنگامى که آنها را در روزى که در آن شکى نیست جمع کنیم، و به هر کس آنچه را به دست آورده، داده شود و به آنها ستم نخواهد شد» (فَکَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

آرى! در آن روز همه در دادگاه عدل الهى حاضر خواهند شد، و هر کس نتیجه کشته خود را درو مى‏کند، و آن روز است که مى‏فهمند هیچ امتیازى بر دیگران ندارند.

(آیه 26)

شأن نزول:

هنگامى که پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله مکه را فتح نمود، به مسلمانان نوید داد که به زودى کشور ایران و روم نیز زیر پرچم اسلام قرار خواهد گرفت، منافقان که دلهایشان به نور ایمان روشن نشده بود و روح اسلام را درک نکرده بودند، این مطلب را اغراق آمیز تلقى کرده و با تعجب گفتند: محمد صلّى اللّه علیه و آله به مدینه و مکه قانع نیست و طمع در فتح ایران و روم دارد، در این هنگام آیه نازل شد.

تفسیر:

همه چیز به دست اوست- در آیات قبل سخن از امتیازاتى بود که اهل کتاب (یهود و نصارى) براى خود قائل بودند و خود را از خاصّان خداوند مى‏پنداشتند، خداوند در این آیه و آیه بعد ادعاى باطل آنان را با این بیان جالب، رد مى‏کند مى‏فرماید: «بگو: بار الها! مالک ملکها تویى، تو هستى که به هر کس بخواهى و شایسته بدانى حکومت مى‏بخشى و از هر کس بخواهى حکومت را جدا مى‏سازى» (قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ).

 «هر کس را بخواهى بر تخت عزت مى‏نشانى، و هر کس را اراده کنى بر خاک مذلت قرار مى‏دهى» (وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ).

و در یک جمله «کلید تمام خوبیها به دست تواناى توست، زیرا تو به هر چیز توانایى» (بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ).

ناگفته پیداست که منظور از اراده و مشیت الهى در این آیه این نیست که بدون                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 275

 حساب و بى‏دلیل چیزى را به کسى مى‏بخشد و یا از او مى‏گیرد بلکه مشیت او از روى حکمت و مراعات نظام و مصلحت و حکمت جهان آفرینش و عالم انسانیت است و گاه این حکومتها به خاطر شایستگیها است، و گاه حکومت ظالمان هماهنگ ناشایستگى امتهاست.

خلاصه اینکه خواست خداوند همان است که در عالم اسباب آفریده تا چگونه ما از عالم اسباب استفاده کنیم.

 (آیه 27)- در این آیه براى تکمیل معنى فوق و نشان دادن حاکمیت خداوند بر تمام عالم هستى مى‏افزاید: «شب را در روز داخل مى‏کنى و روز را در شب و موجود زنده را از مرده خارج مى‏سازى و مرده را از زنده، و به هر کس اراده کنى بدون حساب روزى مى‏بخشى» (تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ).

و اینها نشانه بارزى از قدرت مطلقه اوست.

منظور از دخول شب در روز و روز در شب همان تغییر محسوسى است که در شب و روز در طول سال مشاهده مى‏کنیم، این تغییر بر اثر انحراف محور کره زمین نسبت به مدار آن که کمى بیش از 23 درجه است، و تفاوت زاویه تابش خورشید مى‏باشد و این تدریجى بودن تغییر شب و روز آثار سودمندى در زندگانى انسان و موجودات کره زمین دارد زیرا پرورش گیاهان و بسیارى از جانداران در پرتو نور و حرارت تدریجى آفتاب صورت مى‏گیرد.

منظور از بیرون آوردن «زنده» از «مرده» همان پیدایش حیات از موجودات بى‏جان است، زیرا مى‏دانیم آن روز که زمین آماده پذیرش حیات شد موجودات زنده از مواد بى‏جان به وجود آمدند، از این گذشته دائما در بدن ما و همه موجودات زنده عالم، مواد بى‏جان، جزو سلولها شده، تبدیل به موجودات زنده مى‏گردند.

پیدایش مردگان از موجودات زنده، نیز دائما در مقابل چشم ما مجسم است.

 (آیه 28)- پیوند با بیگانگان ممنوع! در آیات گذشته سخن از این بود که عزت و ذلت و تمام خیرات به دست خداست و در این آیه به همین مناسبت                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 276

 مؤمنان را از دوستى با کافران شدیدا نهى مى‏کند، مى‏فرماید: «افراد با ایمان نباید غیر از مؤمنان (یعنى) کافران را دوست و ولى و حامى خود انتخاب کنند» (لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ).

 «و هر کس چنین کند در هیچ چیز از خداوند نیست» و رابطه خود را بکلى از پروردگارش گسسته است (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْ‏ءٍ).

این آیه در واقع یک درس مهم سیاسى- اجتماعى به مسلمانان مى‏دهد که بیگانگان را به عنوان دوست و حامى و یار و یاور هرگز نپذیرند.

سپس به عنوان یک استثنا از این قانون کلى مى‏فرماید: «مگر این که از آنها بپرهیزید و تقیه کنید» (إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً).

همان تقیه‏اى که براى حفظ نیروها و جلوگیرى از هدر رفتن قوا و امکانات و سر انجام پیروزى بر دشمن است.

مسأله تقیه در جاى خود یک حکم قاطع عقلى و موافق فطرت انسانى است.

و در پایان آیه، هشدارى به همه مسلمانان داده مى‏فرماید: «خداوند شما را از (نافرمانى) خود بر حذر مى‏دارد، و بازگشت (همه شما) به سوى خداست» (وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ).

دو جمله فوق بر مسأله تحریم دوستى با دشمنان خدا تأکید مى‏کند، از یک سو مى‏گوید از مجازات و خشم و غضب خداوند بپرهیزید، و از سوى دیگر مى‏فرماید: «اگر مخالفت کنید بازگشت همه شما به سوى اوست و نتیجه اعمال خود را خواهید گرفت».

 (آیه 29)- در آیه قبل، دوستى و همکارى با کافران و دشمنان خدا شدیدا مورد نهى واقع شده، در این آیه به کسانى که ممکن است از حکم تقیه سوء استفاده کنند، هشدار داده مى‏فرماید: «بگو: اگر آنچه را در سینه‏هاى شماست، پنهان سازید یا آشکار کنید، خداوند آن را مى‏داند» (قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ).

نه تنها اسرار درون شما را مى‏داند بلکه «آنچه را که در آسمانها و آنچه را در                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 277

 زمین است (نیز) مى‏داند (و علاوه بر این آگاهى وسیع) خداوند بر هر چیزى تواناست» (وَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ).

 (آیه 30)- این آیه تکمیلى است بر آنچه در آیه قبل آمد، و از حضور اعمال نیک و بد در قیامت پرده بر مى‏دارد، مى‏فرماید: «به یاد آورید روزى را که هر کس آنچه را از کار نیک انجام داده حاضر مى‏بیند و همچنین آنچه را از کار بد، انجام داده است» (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ).

 «در حالى که دوست مى‏دارد میان او و آن اعمال بد فاصله زمانى زیادى باشد» (تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً).

در پایان آیه، باز براى تأکید بیشتر مى‏فرماید: «خداوند شما را از (نافرمانى) خویش بر حذر مى‏دارد و در عین حال خدا نسبت به همه بندگان مهربان است» (وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ).

در واقع این جمله معجونى است از بیم و امید، از یک سو اعلام خطر مى‏کند و هشدار مى‏دهد، از سوى دیگر بندگان را به لطفش امیدوار مى‏سازد تا تعادلى میان خوف و رجا که عامل مهم تربیت انسان است برقرار شود.

(آیه 31)

شأن نزول:

جمعى در حضور پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله ادعاى محبت پروردگار کردند، در حالى که «عمل» به برنامه‏هاى الهى در آنها کمتر دیده مى‏شد، این آیه و آیه بعد نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

محبت واقعى- این آیه مفهوم دوستى واقعى را تبیین مى‏کند، نخست مى‏فرماید: «بگو: اگر خدا را دوست مى‏دارید از من پیروى کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد که خدا آمرزنده مهربان است» (قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

یعنى محبت یک علاقه قلبى ضعیف و خالى از هر گونه اثر نیست، بلکه باید آثار آن، در عمل انسان منعکس باشد.

این آیه نه تنها به مدعیان محبت پروردگار در عصر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله پاسخ مى‏گوید، بلکه یک اصل کلى در منطق اسلام براى همه اعصار و قرون است آنها که شب                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 278

 و روز دم از عشق پروردگار یا عشق و محبت پیشوایان اسلام و مجاهدان راه خدا و صالحان و نیکان مى‏زنند اما در عمل، کمترین شباهتى به آنها ندارند، مدعیان دروغینى بیش نیستند.

 (آیه 32)- در این آیه بحث را ادامه داده مى‏فرماید: «بگو: اطاعت کنید خدا و فرستاده او را» (قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ).

بنابراین، چون شما مدعى محبت او هستید باید با اطاعت از فرمان او و پیامبرش این محبت را عملا اثبات کنید.

سپس مى‏افزاید: «اگر آنها سرپیچى کنند، خداوند کافران را دوست ندارد» (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ).

سرپیچى آنها نشان مى‏دهد که محبت خدا را ندارند. بنابراین، خدا هم آنها را دوست ندارد زیرا محبت یکطرفه بى‏معنى است.

 (آیه 33)- این آیه سرآغازى است براى بیان سرگذشت مریم و اشاره‏اى به مقامات اجداد او و نمونه بارزى است از محبت واقعى به پروردگار و ظهور آثار این محبت در عمل، که در آیات گذشته به آن اشاره شده بود، نخست مى‏فرماید:

 «خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر عالمیان برگزید» (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ).

ممکن است این گزینش، تکوینى باشد و یا تشریعى، به این معنى که خداوند آفرینش آنها را از آغاز، آفرینش ممتازى قرار داد، هر چند با داشتن آفرینش ممتاز با اراده و اختیار خود راه حق را پیمودند، سپس به خاطر اطاعت فرمان خدا و کوشش در راه هدایت انسانها، امتیازهاى جدیدى کسب کردند که با امتیاز ذاتى آنها آمیخته شد.

 (آیه 34)- در این آیه مى‏افزاید: «آنها فرزندان و دودمانى بودند که بعضى از بعضى دیگر گرفته شده بودند» (ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ).

این برگزیدگان الهى از نظر اسلام و پاکى و تقوا و مجاهده براى راهنمایى بشر همانند یکدیگر بودند.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 279

 و در پایان آیه اشاره به این حقیقت مى‏کند که خداوند مراقب کوششها و تلاشهاى آنها بوده، و سخنانشان را شنیده است و از اعمالشان آگاه است مى‏فرماید: «خداوند شنوا و داناست» (وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

در آیات فوق علاوه بر آدم، به تمام پیامبران اولوا العزم اشاره شده است. نام نوح صریحا آمده، و آل ابراهیم هم خود او و هم موسى و عیسى و پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله را شامل مى‏شود.

 (آیه 35)- به دنبال اشاره‏اى که به عظمت آل عمران در آیات قبل آمده بود در اینجا، سخن از عمران و دخترش مریم به میان مى‏آورد و بطور فشرده چگونگى تولد و پرورش و بعضى از حوادث مهم زندگى این بانوى بزرگ را بیان مى‏کند.

از بعضى روایات استفاده مى‏شود که خداوند به عمران وحى فرستاده بود که پسرى به او خواهد داد که به عنوان پیامبر به سوى بنى اسرائیل فرستاده مى‏شود. او این جریان را با همسر خود «حنّه» در میان گذاشت لذا هنگامى که او باردار شد تصور کرد فرزند مزبور همان است که در رحم دارد بى‏خبر از این که کسى که در رحم اوست مادر آن فرزند (مریم) مى‏باشد و به همین دلیل نذر کرد که پسر را خدمتگزار خانه خدا «بیت المقدس» نماید، اما به هنگام تولد مشاهده کرد که دختر است.

در این آیه مى‏فرماید: به یاد آرید «هنگامى را که همسر عمران گفت:

خداوندا! آنچه را در رحم دارم براى تو نذر کردم که محرّر (و آزاد براى خدمت خانه تو) باشد آن را از من بپذیر که تو شنوا و دانایى» (إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

 (آیه 36)- سپس مى‏افزاید: «هنگامى که فرزند خود را به دنیا آورد (او را دختر یافت) گفت: پروردگارا! من او را دختر آوردم» (فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثى‏). «البته خدا از آنچه او به دنیا آورده بود آگاهتر بود» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ). سپس افزود: «تو مى‏دانى که دختر و پسر (براى هدفى که من نذر کرده‏ام) یکسان نیستند» (وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثى‏).

دختر، پس از بلوغ، عادت ماهانه دارد و نمى‏تواند در مسجد بماند، به علاوه                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 280

 نیروى جسمى آنها یکسان نیست و نیز مسائل مربوط به حجاب و باردارى و وضع حمل، ادامه این خدمت را براى دختر مشکل مى‏سازد و لذا همیشه پسران را نذر مى‏کردند.

سپس افزود: «من او را مریم نام گذاردم و او و فرزندانش را از (وسوسه‏هاى) شیطان رجیم و رانده شده (از درگاه خدا) در پناه تو قرار مى‏دهم» (وَ إِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ).

مریم در لغت، زن عبادتکار و خدمتگزار است و از آنجا که این نامگذارى به وسیله مادرش بعد از وضع حمل انجام شد، نهایت عشق و علاقه این مادر با ایمان را براى وقف فرزندش در مسیر بندگى و عبادت خدا نشان مى‏دهد.

 (آیه 37)- این آیه ادامه بحث آیه قبل در باره سرگذشت مریم است، مى‏فرماید: «پروردگارش او را به طرز نیکویى پذیرفت و بطور شایسته‏اى (گیاه وجود) او را رویانید و پرورش داد» (فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً).

جمله اخیر اشاره به نکته لطیفى دارد و آن اینکه کار خداوند، انبات و رویانیدن است یعنى همان گونه که در درون بذر گلها و گیاهان استعدادهایى نهفته است، در درون وجود آدمى و اعماق روح و فطرت او نیز همه گونه استعدادهاى عالى نهفته شده است که اگر انسان خود را تحت تربیت مربیان الهى که باغبانهاى باغستان جهان انسانیتند قرار دهد، به سرعت پرورش مى‏یابد و آن استعدادهاى خداداد آشکار مى‏شود.

سپس مى‏افزاید: «خداوند زکریا را سرپرست و کفیل او قرار داد» (وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا).

هر چه بر سن مریم افزوده مى‏شد، آثار عظمت و جلال در وى نمایانتر مى‏گشت و به جایى رسید که قرآن در ادامه این آیه در باره او مى‏گوید: «هر زمان زکریا وارد محراب او مى‏شد غذاى جالب خاصى نزد او مى‏یافت» (کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً).

زکریا از روى تعجب، روزى «به او گفت این غذا را از کجا آوردى»! (قالَ یا                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 281

 مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هذا)

.

مریم در جواب «گفت: این از طرف خداست و اوست که هر کس را بخواهد بى‏حساب روزى مى‏دهد» (قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ).

از روایات متعددى استفاده مى‏شود که آن غذا یک نوع میوه بهشتى بوده که در غیر فصل، در کنار محراب مریم به فرمان پروردگار حاضر مى‏شده است و این موضوع جاى تعجب نیست که خدا از بنده پرهیزگارش این چنین پذیرایى کند!

 (آیه 38)- از این به بعد گوشه‏اى از زندگى پیامبر الهى، زکریا را در ارتباط با داستان مریم بیان مى‏کند.

همسر زکریا و مادر مریم خواهر یکدیگر بودند و اتفاقا هر دو در آغاز، نازا و عقیم بودند. با این که سالیان درازى از عمر زکریا و همسرش گذشته و از نظر معیارهاى طبیعى بسیار بعید به نظر مى‏رسید که صاحب فرزندى شود، با ایمان به قدرت پروردگار و مشاهده وجود میوه‏هاى تازه در غیر فصل، قلب او لبریز از امید گشت که شاید در فصل پیرى، میوه فرزند بر شاخسار وجودش آشکار شود، به همین دلیل هنگامى که مشغول نیایش بود از خداوند تقاضاى فرزند کرد، آن گونه که قرآن در این آیه مى‏گوید: «در این هنگام زکریا پروردگار خویش را خواند و گفت:

پروردگارا! فرزند پاکیزه‏اى از سوى خودت به من (نیز) عطا فرما که تو دعا را مى‏شنوى» و اجابت مى‏کنى (هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ).

 (آیه 39)- «در این موقع فرشتگان به هنگامى که او در محراب ایستاده و مشغول نیایش بود، وى را صدا زدند که خداوند تو را به یحیى بشارت مى‏دهد، در حالى که کلمه خدا (حضرت مسیح) را تصدیق مى‏کند و آقا و رهبر خواهد بود، از هوى و هوس بر کنار و پیامبرى از صالحان است» (فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیى‏ مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ).

نه تنها خداوند اجابت دعاى او را به وسیله فرشتگان خبر داد، بلکه پنج                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 282

 وصف از اوصاف این فرزند پاکیزه را بیان داشت.

 (آیه 40)- زکریا از شنیدن این بشارت، غرق شادى و سرور شد و در عین حال نتوانست شگفتى خود را از چنین موضوعى پنهان کند، «عرض کرد پروردگارا! چگونه ممکن است فرزندى براى من باشد در حالى که پیرى به من رسیده و همسرم ناز است» (قالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَ امْرَأَتِی عاقِرٌ).

در اینجا خداوند به او پاسخ داد و «فرمود: این گونه خداوند هر کارى را که بخواهد انجام مى‏هد» (قالَ کَذلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ).

و با این پاسخ کوتاه که تکیه بر نفوذ اراده و مشیت الهى داشت، زکریا قانع شد.

(آیه 41)- در اینجا زکریا تقاضاى نشانه‏اى بر این بشارت مى‏کند، تا قلبش مالامال از اطمینان شود همان گونه که ابراهیم خلیل تقاضاى مشاهده صحنه معاد براى آرامش هر چه بیشتر قلب مى‏نمود زکریا عرضه داشت: «پروردگارا! نشانه‏اى براى من قرار ده» (قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً).

در پاسخ خداوند به او «گفت: نشانه تو آن است که سه روز با مردم جز به اشاره و رمز سخن نخواهى گفت» و زبان تو بدون هیچ عیب و علت براى گفتگوى با مردم از کار مى‏افتد (قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً).

 «ولى پروردگار خود را (به شکرانه این نعمت) بسیار یاد کن و هنگام شب و صبحگاهان او را تسبیح گوى» (وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ).

به این ترتیب خداوند درخواست زکریا را پذیرفت و سه شبانه‏روز زبان او بدون هیچ عامل طبیعى از سخن گفتن با مردم باز ماند در حالى که به ذکر خدا مترنم بود، این وضع عجیب نشانه‏اى از قدرت پروردگار بر همه چیز بود، خدایى که مى‏تواند زبان بسته را به هنگام ذکرش بگشاید، قادر است از رحم عقیم و بسته، فرزندى با ایمان که مظهر یاد پروردگار باشد به وجود آورد.

 (آیه 42)- قرآن بار دیگر به داستان مریم باز مى‏گردد، و از دوران شکوفایى او سخن مى‏گوید و مقامات والاى او را برمى‏شمرد.

نخست از گفتگوى فرشتگان با مریم، بحث مى‏کند، مى‏فرماید: به یاد آور                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 283

 «هنگامى را که فرشتگان گفتند: اى مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان برترى داده است» (وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمِینَ).

و این برگزیدگى و برترى مریم بر تمام زنان جهان، نبود جز در سایه تقوا و پرهیزگارى آرى او برگزیده شده تا پیامبرى همچون عیساى مسیح به دنیا آورد.

 (آیه 43)- در این آیه سخن از خطاب دیگرى از فرشتگان به مریم است، مى‏گویند: «اى مریم! (به شکرانه این نعمتهاى بزرگ) براى پروردگارت سجده کن و همراه رکوع کنندگان رکوع نما» (یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ).

 (آیه 44)- این آیه اشاره به گوشه دیگرى از داستان مریم مى‏کند و مى‏گوید:

 «آنچه را در باره سرگذشت مریم و زکریا براى تو بیان کردیم از خبرهاى غیبى است که به تو وحى مى‏کنیم» (ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ).

زیرا این داستانها به این صورت (صحیح و خالى از هر گونه خرافه) در هیچ یک از کتب پیشین که تحریف یافته است، وجود ندارد و سند آن تنها وحى آسمانى قرآن است.

سپس در ادامه این سخن مى‏گوید: «در آن هنگام که آنها قلمهاى خود را براى (قرعه کشى و) تعیین سرپرستى مریم در آب مى‏افکندند، تو حاضر نبودى و نیز به هنگامى که (علماى بنى اسرائیل براى کسب افتخار سرپرستى او) با هم کشمکش داشتند حضور نداشتى» و ما همه اینها را از طریق وحى به تو گفتیم (وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ).

از این آیه و آیاتى که در سوره صافات در باره یونس آمده استفاده مى‏شود که براى حل مشکل و یا در هنگام مشاجره و نزاع و هنگامى که کار به بن بست کامل مى‏رسد و هیچ راهى براى پایان دادن به نزاع دیده نمى‏شود مى‏توان از «قرعه» استمداد جست.

 (آیه 45)- از این آیه به بعد به بخش دیگرى از زندگى مریم یعنى جریان                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 284

 تولد فرزندش حضرت مسیح (ع) مى‏پردازد، نخست مى‏فرماید: «به یاد آور: هنگامى را که فرشتگان گفتند: اى مریم! خداوند تو را به کلمه‏اى (وجود با عظمتى) از سوى خودش بشارت مى‏دهد که نامش مسیح، عیسى (ع) پسر مریم است» (إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ).

 «در حالى که هم در این جهان و هم در جهان دیگر، آبرومند و با شخصیت و از مقربان (درگاه خدا) خواهد بود» (وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ).

 (آیه 46)- در این آیه به یکى از فضایل و معجزات حضرت مسیح (ع) اشاره مى‏کند مى‏گوید: «او با مردم در گهواره، و در حال کهولت (میانسال شدن) سخن خواهد گفت و او از صالحان است» (وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِینَ).

ذکر «فى المهد» و «کهلا» ممکن است اشاره به این باشد که او در گهواره همان گونه سخن مى‏گفت که در موقع رسیدن به کمال عمر، سخنانى سنجیده و پرمحتوا و حساب‏شده، نه سخنانى کودکانه!

 (آیه 47)- باز در این آیه داستان مریم ادامه مى‏یابد، او هنگامى که بشارت تولد عیسى (ع) را شنید، چنین «گفت: پروردگارا! چگونه فرزندى براى من خواهد بود، در حالى که هیچ انسانى با من تماس نگرفته» و هرگز همسرى نداشته‏ام. (قالَتْ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ).

ولى خداوند به این شگفتى حضرت مریم پایان داد و «فرمود: این گونه خدا هر چه را بخواهد مى‏آفریند» (قالَ کَذلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ).

سپس براى تکمیل این سخن مى‏فرماید: «هنگامى که چیزى را مقرر کند (و فرمان وجود آن را صادر نماید) تنها به آن مى‏گوید: موجود باش، آن نیز فورا موجود مى‏شود» (إِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ).

 (آیه 48)- به دنبال صفات چهارگانه‏اى که در آیات قبل براى حضرت مسیح (ع) بیان شده بود (آبرومند در دنیا و آخرت بودن، از مقربان بودن، و سخن گفتن در گاهواره و از صالحان بودن) به دو وصف دیگر آن پیامبر بزرگ اشاره مى‏کند.

نخست مى‏فرماید: «خداوند به او کتاب و دانش و تورات و انجیل مى‏آموزد»                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 285

 (وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ).

جمله فوق نخست به تعلیم کتاب و حکمت بطور کلى اشاره مى‏کند و بعد دو مصداق روشن این کتاب و حکمت، یعنى تورات و انجیل را بیان مى‏نماید.

 (آیه 49)- در این آیه به معجزات حضرت مسیح اشاره کرده مى‏فرماید:

 «و (خداوند) او را رسول و فرستاده به سوى بنى اسرائیل قرار مى‏دهد» (وَ رَسُولًا إِلى‏ بَنِی إِسْرائِیلَ).

سپس مى‏افزاید: او مأمور بود به آنها بگوید: «من نشانه‏اى از سوى پروردگارتان براى شما آورده‏ام» (أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ).

نه یک نشانه بلکه نشانه‏هاى متعدد! «من از گل چیزى به شکل پرنده مى‏سازم، سپس در آن مى‏دمم و به فرمان خدا پرنده‏اى مى‏گردد» (أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ).

سپس به بیان دومین معجزه یعنى درمان بیماریهاى صعب العلاج یا غیر قابل علاج از طریق عادى پرداخته مى‏گوید: «من کور مادر زاد و مبتلا به برص (پیسى) را بهبودى مى‏بخشم» (وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ).

شک نیست که این موضوعات مخصوصا براى پزشکان و دانشمندان آن زمان معجزات غیر قابل انکارى بوده است.

در سومین مرحله، اشاره به معجزه دیگرى مى‏کند و آن این که: «من مردگان را به فرمان خدا زنده مى‏کنم» (وَ أُحْیِ الْمَوْتى‏ بِإِذْنِ اللَّهِ).

چیزى که در هر عصر و زمانى جزء معجزات و کارهاى خارق العاده است.

و در مرحله چهارم موضوعات خبر دادن از اسرار نهانى مردم را مطرح مى‏کند، زیرا هر کس معمولا در زندگى فردى و شخصى خود، اسرارى دارد که دیگران از آن آگاه نیستند مسیح مى‏گوید: «من شما را از آنچه مى‏خورید و در خانه‏ها ذخیره مى‏کنید خبر مى‏دهم» (وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ).

و در پایان به تمام این چهار معجزه اشاره کرده مى‏گوید: «مسلما در اینها                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 286

 نشانه‏اى است براى شما اگر ایمان داشته باشید» و در جستجوى حقیقت باشید (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

از مفاد آیه فوق و آیات مشابه آن استفاده مى‏شود که فرستادگان و اولیاى خدا به اذن او مى‏توانند به هنگام لزوم در جهان تکوین و آفرینش تصرف کنند و بر خلاف عادت و جریان طبیعى حوادثى به وجود آورند و این چیزى است بالاتر از ولایت تشریعى یعنى سرپرستى مردم که نام آن ولایت تکوینى است.

 (آیه 50)- این آیه نیز ادامه سخنان حضرت مسیح است، و در واقع بخشى از اهداف بعثت خود را شرح مى‏دهد مى‏گوید: «من آمده‏ام تورات را تصدیق کنم و مبانى و اصول آن را تحکیم بخشم» (وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ).

و نیز آمده‏ام تا پاره‏اى از چیزهایى که (بر اثر ظلم و گناه) بر شما تحریم شده بود (مانند ممنوع بودن گوشت شتر و پاره‏اى از چربیهاى حیوانات و بعضى از پرندگان و ماهیها) بر شما حلال کنم» (وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ).

سپس مى‏افزاید: «من نشانه‏اى از سوى پروردگارتان براى شما آورده‏ام» (وَ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ).

و در پایان آیه چنین نتیجه‏گیرى مى‏کند: «بنابراین، از (مخالفت) خداوند بترسید و مرا اطاعت کنید» (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ).

(آیه 51)- در این آیه، از زبان حضرت مسیح براى رفع هر گونه ابهام و اشتباه و براى این که تولد استثنایى او را دستاویزى براى الوهیت او قرار ندهند چنین نقل مى‏کند: «مسلما خداوند پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را پرستش کنید (نه من و نه چیز دیگر را) این راه مستقیم است» راه توحید و یکتاپرستى نه راه شرک و دوگانه و چندگانه‏پرستى (إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ).

در آیات دیگر قرآن نیز کرارا مى‏خوانیم که حضرت مسیح (ع) روى مسأله عبودیت و بندگى خود در پیشگاه خدا، تکیه مى‏فرمود، و بر خلاف آنچه در انجیلهاى تحریف یافته کنونى که از زبان مسیح (ع) نقل شده که او غالبا کلمه پدر را در باره خدا به کار مى‏برد قرآن مجید کلمه «رب» (پروردگار) و مانند آن را از او نقل                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 287

 مى‏کند که دلیلى است بر نهایت توجه او نسبت به مبارزه با شرک، و یا دعوى الوهیت حضرت مسیح و لذا تا زمانى که حضرت مسیح (ع) در میان مردم بود هیچ کس جرأت پیدا نکرد او را یکى از خدایان معرفى کند بلکه به اعتراف محققان مسیحى مسأله تثلیث و اعتقاد به خدایان سه گانه از قرن سوم میلادى پیدا شد.

 (آیه 52)- مطابق پیشگویى و بشارت موسى (ع)، جمعیت یهود قبل از آمدن عیسى (ع) منتظر ظهور او بودند اما هنگامى که ظاهر گشت و منافع نامشروع جمعى از منحرفان بنى اسرائیل به خطر افتاد، تنها گروه محدودى گرد مسیح (ع) را گرفتند آیه مى‏گوید: «هنگامى که عیسى (ع) احساس کفر (و مخالفت) از آنها کرد، گفت: چه کسانى یاور من به سوى خدا (براى تبلیغ آیین او) خواهند بود؟» (فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسى‏ مِنْهُمُ الْکُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصارِی إِلَى اللَّهِ).

در اینجا تنها گروه اندکى به این دعوت پاسخ مثبت دادند، قرآن از این افراد پاک به عنوان «حواریون» نام برده است «حواریون (شاگردان ویژه مسیح) گفتند: ما یاوران (آیین) خدا هستیم، به او ایمان آوردیم و تو گواه باش که ما اسلام آورده و تسلیم آیین حق شده‏ایم» (قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ).

حواریون براى اثبات اخلاص خود در پاسخ گفتند: ما یاوران خداییم و آیین او را یارى مى‏کنیم و نگفتند ما یاور توایم!

 (آیه 53)- در این آیه حمله‏هایى نقل شده که بیانگر نهایت توحید و اخلاص حواریون است آنها ایمان خویش را به پیشگاه خداوند چنین عرضه داشتند و گفتند: «پروردگارا! ما به آنچه نازل کرده‏اى ایمان آوردیم و از فرستاده (تو حضرت مسیح) پیروى نمودیم، پس ما را در زمره گواهان بنویس» (رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ).

 (آیه 54)- پس از شرح ایمان حواریون، در این آیه اشاره به نقشه‏هاى شیطانى یهود کرده مى‏گوید: «آنها (یهود و سایر دشمنان مسیح براى نابودى او و آئینش) نقشه کشیدند و خداوند (براى حفظ او و آئینش) چاره‏جویى کرد،                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 288

 و خداوند بهترین چاره‏جویان است» (وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ).

بدیهى است نقشه‏هاى خدا بر نقشه‏هاى همه پیشى مى‏گیرد، چرا که آنها معلوماتى اندک و قدرتى محدود دارند و علم و قدرت خداوند بى‏پایان است.

 (آیه 55)- این آیه همچنان ادامه آیات مربوط به زندگى حضرت مسیح (ع) است. معروف در میان مفسران اسلام، به استناد آیه 157 سوره نساء، این است که مسیح (ع) هرگز کشته نشد و خداوند او را به آسمان برد آیه مورد بحث ناظر به همین معنى است، مى‏فرماید: به یاد آورید! «هنگامى را که خدا به عیسى گفت من تو را بر مى‏گیرم و به سوى خود بالا مى‏برم» (إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسى‏ إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ). سپس مى‏افزاید: «و تو را از کسانى که کافر شدند پاک مى‏سازم» (وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا).

منظور از این پاکیزگى، یا نجات او از چنگال افراد پلید و بى‏ایمان است و یا از تهمتهاى ناروا و توطئه‏هاى ناجوانمردانه، که در سایه پیروزى آیین او حاصل شد.

سپس مى‏افزاید: «ما پیروان تو را تا روز رستاخیز بر کافران برترى مى‏دهیم» (وَ جاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلى‏ یَوْمِ الْقِیامَةِ).

این آیه یکى از آیات اعجاز آمیز و از پیشگوییها و اخبار غیبى قرآن است که مى‏گوید پیروان مسیح همواره بر یهود که مخالف مسیح بودند برترى خواهند داشت.

و در پایان آیه مى‏فرماید: «سپس بازگشت همه شما به سوى من است، و من در میان شما در آنچه اختلاف داشتید داورى مى‏کنم» (ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ).

یعنى آنچه از پیروزیها گفته شد مربوط به این جهان است محاکمه نهایى و گرفتن نتیجه اعمال چیزى است که در آخرت خواهد آمد.

 (آیه 56)- این آیه و آیه بعد خطاب به حضرت مسیح (ع) است مى‏فرماید:

بعد از آن که مردم به سوى خدا باز گشتند و او در میان آنان داورى کرد، صفوف از هم جدا مى‏شود «اما کسانى که کافر شدند (و حق را شناختند و انکار کردند) آنها را مجازات شدیدى در دنیا و آخرت خواهم کرد و یاورانى ندارند» (فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 289

 فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ)

.

 (آیه 57)- سپس به گروه دوم اشاره کرده مى‏فرماید: «اما کسانى که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، خداوند پاداش آنها را بطور کامل خواهد داد» (وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ). و باز تأکید مى‏کند «خداوند هرگز ستمگران را دوست ندارد» (وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ).

بنابراین، خدایى که ظالمان را دوست ندارد هرگز در حق بندگان ستم نخواهد کرد و اجر آنها را بطور کامل خواهد داد.

 (آیه 58)- پس از شرح داستان مسیح (ع)، در این آیه روى سخن را به پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله کرده مى‏گوید: «اینها را که بر تو مى‏خوانیم از نشانه‏هاى حقانیت تو و یادآورى حکیمانه است» که به صورت آیات قرآن بر تو نازل گردیده و خالى از هر گونه باطل و خرافه است (ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ).

این در حالى است که دیگران سرگذشت این پیامبر بزرگ را به هزار گونه افسانه دروغین و خرافات و بدعتها آلوده‏اند.

 (آیه 59)

شأن نزول:

قبلا گفتیم مقدار زیادى از آیات این سوره در پاسخ گفتگوهاى مسیحیان نجران نازل شده است، آنها در یک هیأت شصت نفرى براى گفتگو با پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به مدینه وارد شده بودند. از جمله مسائلى که در این گفتگو مطرح شد این بود که آنها از پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله پرسیدند ما را به چه چیز دعوت مى‏کنى، پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: به سوى خداوند یگانه و این که مسیح بنده‏اى از بندگان اوست و حالات بشرى داشت، آنها این سخن را نپذیرفتند و به ولادت عیسى (ع) بدون پدر اشاره کرده و آن را دلیل بر الوهیت او خواندند آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد و چون حاضر به قبول پاسخ نشدند آنها را دعوت به مباهله کرد.

تفسیر:

آیه ناظر به کسانى است که ولادت حضرت مسیح (ع) را بدون پدر، دلیل بر فرزندى او نسبت به خدا، و یا الوهیتش مى‏گرفتند، آیه مى‏گوید: «مثل عیسى نزد خدا همچون مثل آدم است که او را از خاک آفرید، سپس به او فرمود:

موجود باش، او نیز بلافاصله موجود شد» (إِنَّ مَثَلَ عِیسى‏ عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 290

 مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ)

.

بنابراین، اگر مسیح بدون پدر به دنیا آمد، جاى تعجب نیست، زیرا موضوع آدم (ع) از این هم شگفت‏انگیزتر بود، او بدون پدر و مادر به دنیا آمد، سپس به غافلان مى‏فهماند که هر کارى در برابر اراده حق، سهل و آسان است تنها کافى است بفرماید: موجود باش آن هم موجود مى‏شود!

 (آیه 60)- در این آیه براى تأکید آنچه در آیات قبل آمد، مى‏فرماید: «اینها را (که در باره حضرت مسیح (ع) و چگونگى ولادت او و مقاماتش) بر تو مى‏خوانیم حقى است از سوى پروردگارت، و چون حق است، هرگز از تردید کنندگان در آن مباش» (الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ).

 (آیه 61)

شأن نزول:

این آیه و دو آیه قبل از آن در باره هیأت نجرانى نازل شده است. آنها خدمت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله رسیدند و عرض کردند: آیا هرگز دیده‏اى فرزندى بدون پدر متولد شود؟ در این هنگام آیه انّ مثل عیسى عند اللّه ... نازل شد و هنگامى که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله آنها را به مباهله «1» دعوت کرد آنها تا فرداى آن روز از حضرتش مهلت خواستند. فردا که شد پیامبر صلّى اللّه علیه و آله آمد در حالى که دست على بن أبی طالب علیه السّلام را گرفته بود و حسن و حسین علیهما السّلام در پیش روى او راه مى‏رفتند و فاطمه علیها السّلام پشت سرش بود.

در روایتى آمده است اسقف مسیحیان به آنها گفت: «من صورتهایى را مى‏بینم که اگر از خداوند تقاضا کنند کوهها را از جا برکند چنین خواهد کرد هرگز با آنها مباهله نکنید که هلاک خواهید شد، و یک نصرانى تا روز قیامت بر صفحه زمین نخواهد ماند.

تفسیر:

این آیه به دنبال آیات قبل و استدلالى که در آنها بر نفى خدا بودن مسیح (ع) شده بود، به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله دستور مى‏دهد: «هر گاه بعد از علم و دانشى که (در باره مسیح) براى تو آمده (باز) کسانى با تو در آن به محاجّه و ستیز برخاستند، به‏

__________________________________________________

 (1) به معنى نفرین کردن دو نفر به یکدیگر است بدین ترتیب که افرادى که با هم گفتگو در باره یک مسأله مهم مذهبى دارند در یک جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرع کنند و از او بخواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 291

آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت مى‏کنیم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت مى‏نماییم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود (کسانى که به منزله جان ما هستند) دعوت مى‏کنیم، شما هم از نفوس خود دعوت کنید، سپس مباهله مى‏کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار مى‏دهیم» «1». (فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبِینَ).

 (آیه 62)- پس از شرح زندگى مسیح در این آیه به عنوان تأکید هر چه بیشتر مى‏فرماید: «اینها سرگذشت واقعى (مسیح) است» نه ادعاهایى همچون الوهیت مسیح یا فرزند خدا بودنش (إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ).

نه مدعیان خدایى او سخن حقى مى‏گفتند و نه آنهایى که العیاذ باللّه فرزند نامشروعش مى‏خوانند. حق آن است که تو آوردى و تو گفتى او بنده خدا و پیامبر بود که با یک معجزه الهى از مادرى پاک، بدون پدر تولد یافت.

باز براى تأکید بیشتر مى‏افزاید: «و هیچ معبودى جز خداوند یگانه نیست».

 (وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ).

 «و خداوند یگانه قدرتمند و توانا و حکیم است» و تولد فرزندى بدون پدر در برابر قدرتش مسأله مهمى نیست (وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

آرى! چنین کسى سزاوار پرستش است نه غیر او.

 (آیه 63)- در این آیه کسانى را که از پذیرش این حقایق سر باز مى‏زنند مورد تهدید قرار داده مى‏فرماید: «اگر (با این همه دلایل و شواهد روشن باز هم) روى بگردانند (بدان که در جستجوى حق نیستند و فاسد و مفسدند) زیرا خداوند از مفسدان آگاه است» (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ).

 (آیه 64)- دعوت به سوى وحدت! در آیات گذشته دعوت به سوى اسلام با تمام خصوصیات بود ولى در این آیه دعوت به نقطه‏هاى مشترک میان اسلام و آیینهاى اهل کتاب است روى سخن را به پیامبر کرده مى‏فرماید: «بگو: اى اهل‏

__________________________________________________

 (1) شرح جامع پیرامون «آیه مباهله» را در «تفسیر نمونه» ذیل همین آیه مطالعه فرمایید.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 292

کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما مشترک است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را شریک او قرار ندهیم و بعضى از ما بعضى دیگر را غیر از خداوند یگانه به خدایى نپذیرد» (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلى‏ کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ).

با این طرز استدلال به ما مى‏آموزد اگر کسانى حاضر نبودند در تمام اهداف مقدس با شما همکارى کنند بکوشید لا اقل در اهداف مهم مشترک همکارى آنها را جلب کنید و آن را پایه‏اى براى پیشبرد اهداف مقدستان قرار دهید.

سپس در پایان آیه مى‏فرماید: «اگر آنها (بعد از این دعوت منطقى به سوى نقطه مشترک توحید باز) سر تابند و روى‏گردان شوند بگویید گواه باشید که ما مسلمانیم» و تسلیم حق هستیم و شما نیستید (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ).

بنابراین دورى شما از حق در روح ما کمترین اثرى نمى‏گذارد و ما همچون به راه خود یعنى راه اسلام ادامه خواهیم داد تنها خدا را مى‏پرستیم و تنها قوانین او را به رسمیت مى‏شناسیم و بشرپرستى به هر شکل و صورت در میان ما نخواهد بود.

 (آیه 65)

شأن نزول:

در اخبار اسلامى آمده است که دانشمندان یهود و نصاراى نجران نزد پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به گفتگو و نزاع در باره حضرت ابراهیم برخاستند، یهود مى‏گفتند: او تنها یهودى بود و نصارى مى‏گفتند: او فقط نصرانى بود (به این ترتیب هر کدام مدعى بودند که او از ما است) این آیه و سه آیه بعد از آن نازل شد و آنها را در این ادعاهاى بى‏اساس تکذیب کرد.

تفسیر:

در ادامه بحثهاى مربوط به اهل کتاب در این آیه روى سخن را به آنها کرده مى‏فرماید: «اى اهل کتاب چرا در باره ابراهیم به گفتگو و نزاع مى‏پردازید (و هر کدام او را از خود مى‏دانید) در حالى که تورات و انجیل بعد از او نازل شده (و دوران او قبل از موسى و مسیح بود) آیا اندیشه نمى‏کنید؟» (یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْراهِیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجِیلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

 (آیه 66)- در این آیه از طریق دیگرى آنها را مورد سرزنش قرار داده مى‏فرماید: «شما کسانى هستید که در باره آنچه نسبت به آن آگاهى داشتید بحث                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 293

 و گفتگو کردید ولى چرا در باره آنچه به آن آگاهى ندارید، بحث و گفتگو مى‏کنید»؟

 (ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فِیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ).

یعنى شما در مسائل مربوط به مذهب خودتان که از آن آگاهى داشتید بحث و گفتگو کردید و دیدید که حتى در این مباحث گرفتار چه اشتباهات بزرگى شده‏اید و چه اندازه از حقیقت دور افتاده‏اید (و در واقع علم شما جهل مرکب بود) با این حال چگونه در چیزى که از آن اطلاع ندارید بحث و گفتگو مى‏کنید! سپس براى تأکید مطالب گذشته و آماده ساختن براى بحث آینده مى‏گوید:

 «خدا مى‏داند و شما نمى‏دانید» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).

آرى، او مى‏داند که در چه تاریخى آیین خود را بر ابراهیم نازل کرده!

 (آیه 67)- سپس با صراحت تمام به این مدعیان پاسخ مى‏گوید که: «ابراهیم نه یهودى بود و نه نصرانى، بلکه موحد خالص و مسلمان (پاک نهادى) بود» (ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً).

خداوند پس از توصیف ابراهیم (ع) به عنوان حنیف و مسلم، مى‏فرماید: «او هرگز از مشرکان نبود» (وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

تا هر گونه ارتباطى میان ابراهیم و بت پرستان عرب را نفى کند.

 (آیه 68)- بنابر آنچه گفته شد معلوم شد که ابراهیم پیرو هیچ یک از این آیینها نبوده، تنها چیزى که در اینجا باقى مى‏ماند این است که چگونه مى‏توان خود را پیرو این پیامبر بزرگ که همه پیروان ادیان الهى براى او عظمت قائل هستند دانست! در آیه مورد بحث به این معنى پرداخته و مى‏گوید: «سزاوارترین مردم به ابراهیم آنها هستند که از او پیروى کردند و این پیامبر (پیامبر اسلام) و کسانى که به او ایمان آورده‏اند مى‏باشند» (إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا).

اهل کتاب با عقاید شرک آمیز خود که اساسى‏ترین اصل دعوت ابراهیم (ع) یعنى توحید را زیر پاگذارده‏اند، و یا بت‏پرستان عرب که درست در نقطه مقابل آیین ابراهیم (ع) قرار گرفته‏اند چگونه مى‏توانند خود را پیرو ابراهیم و در خط او بدانند!                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 294

 و در پایان آیه به آنها که پیرو واقعى مکتب پیامبران بزرگ خدا بودند بشارت مى‏دهد که «خداوند ولىّ و سرپرست مؤمنان است» (وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ).

 (آیه 69)

شأن نزول:

جمعى از یهود کوشش داشتند افراد سرشناس و مبارزى از مسلمانان پاکدل چون «معاذ» و «عمّار» و بعضى دیگر را به سوى آیین خود دعوت کنند و با وسوسه‏هاى شیطانى از اسلام باز گردانند. آیه نازل شد و به همه مسلمانان در این زمینه اخطار کرد!

تفسیر:

این آیه ضمن افشاى نقشه دشمنان اسلام براى دور ساختن تازه مسلمانان از اسلام، به آنها یاد آور مى‏شود که دست از کوشش بیهوده خود بردارند، مى‏فرماید: «جمعى از اهل کتاب دوست داشتند شما را گمراه کنند» (وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ).

غافل از این که تربیت مسلمانان در مکتب پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به اندازه‏اى حساب شده و آگاهانه بود که احتمال بازگشت وجود نداشت، آنها اسلام را با تمام هستى خود دریافته بودند بنابراین دشمنان نمى‏توانستند آنها را گمراه سازند، بلکه به گفته قرآن در ادامه این آیه «آنها تنها خودشان را گمراه مى‏کنند و نمى‏فهمند» (وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ).

زیرا آنها با القاء شبهات و نسبت دادن خلافها به اسلام و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله روح بدبینى را در روح خود پرورش مى‏دادند.

 (آیه 70)- در ادامه گفتگو در باره فعالیتهاى تخریبى اهل کتاب در این آیه و آیه بعد روى سخن را به آنها کرده، و به خاطر کتمان حق و عدم تسلیم در برابر آن، آنها را شدیدا مورد سرزنش قرار مى‏دهد، مى‏فرماید: «اى اهل کتاب چرا به آیات خدا کافر مى‏شوید در حالى که (به صحّت و صدق آن) گواهى مى‏دهید» (یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ).

شما نشانه‏هاى پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله را در تورات و انجیل خوانده‏اید و نسبت به آن آگاهى دارید، چرا راه انکار را در پیش مى‏گیرید؟

(آیه 71)- در این آیه بار دیگر آنها را مخاطب ساخته مى‏گوید: «اى اهل                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 295

 کتاب! چرا حق را با باطل مى‏آمیزید و مشتبه مى‏کنید (تا مردم را به گمراهى بکشانید و خودتان نیز گمراه شوید) و چرا حق را پنهان مى‏دارید در حالى که مى‏دانید»! (یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

 (آیه 72)

شأن نزول:

نقل شده که: دوازده نفر از یهود با یکدیگر تبانى کردند که صبحگاهان خدمت پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله برسند و ظاهرا ایمان بیاورند و مسلمان شوند، ولى در آخر روز از این آیین برگردند و هنگامى که از آنها سؤال شود چرا چنین کرده‏اند بگویند: ما صفات محمد صلّى اللّه علیه و آله را از نزدیک مشاهده کردیم و دیدیم صفات و روش او با آنچه در کتب ما است تطبیق نمى‏کند و لذا برگشتیم، و به این وسیله بعضى از مؤمنان متزلزل مى‏گردند.

تفسیر:

یهود براى متزلزل ساختن ایمان مسلمانان از هر وسیله‏اى استفاده مى‏کردند، تهاجم نظامى، سیاسى و اقتصادى این آیه اشاره به بخشى از تهاجم فرهنگى آنها دارد. مى‏فرماید: «گروهى از اهل کتاب گفتند: (بروید و ظاهرا) به آنچه بر مؤمنان نازل شده در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز کافر شوید (و کفر خود را آشکار سازید) شاید آنها (مؤمنان) نیز متزلزل شده باز گردند» (وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

این توطئه در افراد ضعیف النفس اثر قابل ملاحظه‏اى خواهد داشت به خصوص این که عده مزبور از دانشمندان یهود بودند، و همه مى‏دانستند که آنها نسبت به کتب آسمانى و نشانه‏هاى آخرین پیامبر، آشنایى کامل دارند و این امر لا اقل پایه‏هاى ایمان تازه مسلمانان را متزلزل مى‏سازد.

 (آیه 73)- ولى براى این که پیروان خود را از دست ندهند تأکید کردند که ایمان شما باید تنها جنبه صورى داشته و کاملا محرمانه باشد «شما جز به کسى که از آیینتان پیروى مى‏کند (واقعا) ایمان نیاورید» (وَ لا تُؤْمِنُوا إِلَّا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ).

سپس در یک جمله معترضه که از کلام خداوند است، مى‏فرماید: «به آنها بگو: هدایت تنها هدایت الهى است» و این توطئه‏هاى شما در برابر آن بى‏اثر است                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 296

 (قُلْ إِنَّ الْهُدى‏ هُدَى اللَّهِ).

بار دیگر به ادامه سخنان یهود باز مى‏گردد، و مى‏فرماید: آنها گفتند «هرگز باور نکنید به کسى همانند شما (کتاب آسمانى) داده شود، (بلکه نبوت مخصوص شماست) و همچنین تصور نکنید آنها مى‏توانند در پیشگاه پروردگارتان با شما بحث و گفتگو کنند» (أَنْ یُؤْتى‏ أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِیتُمْ أَوْ یُحاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ).

به این ترتیب روشن مى‏شود که آنها گرفتار خود برتربینى عجیبى بودند خود را بهترین نژادهاى جهان مى‏پنداشتند و همیشه در این فکر بودند که براى خود مزیّتى بر دیگران قائل شوند.

در پایان آیه خداوند جواب محکمى به آنها مى‏دهد و با بى‏اعتنایى به آنها روى سخن را به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله کرده مى‏فرماید: «بگو: فضل و موهبت به دست خداست و به هر کس بخواهد و شایسته ببیند مى‏دهد و خداوند واسع (داراى مواهب گسترده) و آگاه (از موارد شایسته) مى‏باشد» (قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ).

یعنى بگو مواهب الهى اعم از مقام والاى نبوت و همچنین موهبت عقل و منطق و افتخارات دیگر همه از ناحیه اوست، و به شایستگان مى‏بخشد.

 (آیه 74)- در این آیه براى تأکید بیشتر مى‏افزاید: «خدا هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) ویژه رحمت خود مى‏کند و خداوند داراى فضل عظیم است» و هیچ کس نمى‏تواند مواهب او را محدود سازد (یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ).

بنابراین، اگر فضل و موهبت الهى شامل بعضى مى‏شود نه بعضى دیگر، به خاطر محدود بودن آن نیست بلکه به خاطر تفاوت شایستگیهاست.

توطئه‏هاى کهن!

آیات فوق که از آیات اعجاز آمیز قرآن بوده و پرده از روى اسرار یهود و دشمنان اسلام برمى‏داشت امروز هم به مسلمانان در برابر این جریان هشدار مى‏دهد، زیرا در عصر ما نیز وسایل تبلیغاتى دشمن که از مجهزترین وسایل تبلیغاتى جهان است در این جهت به کار گرفته شده که عقاید اسلامى را در افکار                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 297

 مسلمین مخصوصا نسل جوان ویران سازند آنها در این راه از هر وسیله و هر کس در لباسهاى «دانشمند، خاورشناس، مورخ و روزنامه‏نگار و حتى بازیگران سینما و ...»

استفاده مى‏کنند و این حقیقت را مکتوم نمى‏دارند که هدفشان این نیست که مسلمانان به آیین مسیح یا یهود درآیند بلکه هدف آنها ویرانى افکار و بى‏علاقه ساختن جوانان نسبت به مفاخر آیین و سنتشان است!

 (آیه 75)

شأن نزول:

این آیه در باره دو نفر از یهود نازل گردیده که یکى امین و درستکار و دیگرى خائن و پست بود نفر اول «عبد اللّه بن سلام» بود که مرد ثروتمندى 1200 اوقیّه «1» طلا نزد او به امانت گذارد، عبد اللّه همه آن را به موقع به صاحبش رد کرد و به واسطه امانت‏دارى خداوند او را در آیه مورد بحث مى‏ستاید.

نفر دوم «فنحاص» است که مردى از قریش یک دینار به او امانت سپرد «فنحاص» در آن خیانت کرد خداوند او را بواسطه خیانت در امانت نکوهش مى‏کند.

تفسیر:

خائنان و امینان- جمعى از یهود عقیده داشتند که مسؤول حفظ امانتهاى دیگران نیستند، منطق آنها این بود که مى‏گفتند ما اهل کتابیم! و پیامبر الهى و کتاب آسمانى او در میان ما بوده است، ولى در مقابل اینها گروهى از آنان خود را موظف به پرداخت حقوق دیگران مى‏دانستند.

در این آیه قرآن به هر دو گروه اشاره کرده حق هر کدام را ادا مى‏کند، مى‏فرماید: «در میان اهل کتاب کسانى هستند که اگر ثروت زیادى به رسم امانت به آنها بسپارى به تو باز مى‏گردانند (و به عکس) کسانى هستند که اگر یک دینار به عنوان امانت به آنها بسپارى به تو باز نمى‏گردانند مگر تا زمانى که بالاى سر آنها ایستاده (و بر آنها مسلط) باشى» (وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلَّا ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً).

به این ترتیب قرآن مجید به خاطر غلط کارى گروهى از آنها، همه آنها را محکوم نمى‏کند و این یک درس مهم اخلاقى به همه مسلمین است.

ضمنا نشان مى‏دهد آن گروهى که خود را در تصرف و غصب اموال دیگران‏

__________________________________________________

 (1) «اوقیّه» یک دوازدهم رطل، معادل هفت مثقال است.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 298

مجاز و مأذون مى‏دانستند هیچ منطقى جز منطق زور و سلطه را پذیرا نیستند و نمونه آن را بطور گسترده در دنیاى امروز در صهیونیستها مشاهده مى‏کنیم و این در حقیقت از مسائل جالبى است که در قرآن مجید در آیه فوق پیشگویى شده، و به همین دلیل مسلمانان براى استیفاى حقوق خود از آنان هیچ راهى جز کسب قدرت ندارند.

سپس در ادامه آیه منطق این گروه را در مورد غصب اموال دیگران بیان مى‏کند، مى‏فرماید: «این به خاطر آن است که آنها مى‏گویند ما در برابر «امّیّین» (غیر اهل کتاب) مسؤول نیستیم» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ).

آرى! آنها با این خود برتربینى و امتیاز دروغین به خود حق مى‏دادند که اموال دیگران را به هر اسم و عنوان تملک کنند، و این منطق از اصل خیانت آنها در امانت، به مراتب بدتر و خطرناکتر بود.

قرآن مجید در پاسخ آنها در پایان همین آیه با صراحت مى‏گوید: «آنها به خدا دروغ مى‏بندند در حالى که مى‏دانند» (وَ یَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).

آنها به خوبى مى‏دانستند که در کتب آسمانیشان به هیچ وجه اجازه خیانت در امانتهاى دیگران به آنان داده نشده، در حالى که آنها براى توجیه اعمال ننگین خویش چنین دروغهایى را مى‏ساختند و به خدا نسبت مى‏دادند.

 (آیه 76)- این آیه ضمن نفى کلام اهل کتاب که مى‏گفتند: خوردن اموال غیر اهل کتاب براى ما حرام نیست! و به همین دلیل براى خود آزادى عمل قائل بودند همان آزادى که امروز هم در اعمال بسیارى از آنها مى‏بینیم که هر گونه تعدى و تجاوز به حقوق دیگران را براى خود مجاز مى‏دانند، مى‏فرماید: «آرى، کسى که به پیمان خود وفا کند و پرهیزکارى پیشه نماید (خدا او را دوست دارد زیرا) خداوند پرهیزکاران را دوست مى‏دارد» (بَلى‏ مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ وَ اتَّقى‏ فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ).

یعنى معیار برترى انسان و مقیاس شخصیت و ارزش آدمى، وفاى به عهد و عدم خیانت در امانت و تقوا و پرهیزکارى به طور عام است.

 (آیه 77)

شأن نزول:

جمعى از دانشمندان یهود به هنگامى که موقعیت                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 299

 اجتماعى خود را در میان یهود در خطر دیدند کوشش کردند که نشانه‏هایى که در تورات در باره آخرین پیامبر وجود داشت و شخصا در نسخى از تورات با دست خود نگاشته بودند تحریف نمایند و حتى سوگند یاد کنند که آن جمله‏هاى تحریف شده از ناحیه خداست! آیه نازل شد و شدیدا به آنها اخطار کرد.

تفسیر:

در این آیه به بخش دیگرى از خلافکاریهاى یهود و اهل کتاب اشاره شده مى‏فرماید: «کسانى که پیمان الهى و سوگندهاى خود را (به نام مقدس او) با بهاى کمى معامله مى‏کنند بهره‏اى در آخرت نخواهند داشت» (إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ).

البته آیه به صورت کلى ذکر شده هر چند شأن نزول آن گروهى از علماى اهل کتاب است و قرآن در این آیه، پنج مجازات براى آنها ذکر مى‏کند نخست این که آنها از مواهب بى‏پایان عالم دیگر بهره‏اى نخواهند داشت- چنانکه در بالا ذکر شد.

دیگر این که «خداوند در قیامت با آنها سخن نخواهد گفت» (وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ). و نیز «نظر لطف خود را در آن روز از آنها برمى‏گیرد و نگاهى به آنها نمى‏کند» (وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ).

روشن است که منظور از سخن گفتن خداوند سخن گفتن با زبان نیست زیرا خداوند از جسم و جسمانیات پاک و منزه است بلکه منظور سخن گفتن از طریق الهام قلبى و یا ایجاد امواج صوتى در فضا است همانند سخنانى که موسى (ع) از شجره طور شنید. و همچنین نظر کردن خداوند به آنان اشاره به توجه و عنایت خاص اوست نه نگاه با چشم جسمانى- آنچنان که بعضى ناآگاهان پنداشته‏اند.

و بالاخره مجازات چهارم و پنجم آنان این است «خداوند آنان را (از گناه) پاک نمى‏کند و براى آنها عذاب دردناکى است» (وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

و از اینجا روشن مى‏شود که گناه پنهان ساختن آیات الهى و شکستن عهد و پیمان او و استفاده از سوگندهاى دروغین تا چه حد سنگین است که تهدید به این همه مجازاتهاى روحانى و جسمانى و محرومیت کامل از الطاف و عنایات الهى شده است.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 300

 (آیه 78)

شأن نزول:

این آیه نیز در باره گروهى از علماء یهود نازل شده که با دست خود چیزهایى بر خلاف آنچه در تورات آمده بود در باره صفات پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله مى‏نوشتند و آن را به خدا نسبت مى‏دادند (و با زبان خود حقایق تورات را تحریف مى‏کردند).

تفسیر:

باز در این آیه سخن از بخش دیگرى از خلافکاریهاى بعضى از علماى اهل کتاب است مى‏فرماید: «بعضى از آنها زبان خود را به هنگام تلاوت کتاب خدا چنان مى‏پیچند و منحرف مى‏کنند که گمان کنید آنچه را مى‏خوانند از کتاب خداست در حالى که از کتاب الهى نیست» (وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ).

آنها به این کار نیز قناعت نمى‏کردند بلکه صریحا «مى‏گفتند این از سوى خدا نازل شده در حالى که از سوى خدا نبود» (وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).

سپس قرآن بر این امر تأکید مى‏کند که این کار به خاطر این نبود که گرفتار اشتباهى شده باشند بلکه «به خدا دروغ مى‏بندند در حالى که عالم و آگاهند» (وَ یَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).

ضمنا از این آیه و آیات قبل خطر مهم علماء و دانشمندان منحرف براى یک امت و ملت روشن مى‏شود.

 (آیه 79)

شأن نزول:

در باره شأن نزول این آیه و آیه بعد نقل شده که: کسى نزد پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله آمد و اظهار داشت ما به تو همانند دیگران «سلام» مى‏کنیم در حالى که به نظر ما چنین اعترافى کافى نیست تقاضا داریم به ما اجازه دهى امتیازى برایت قائل شویم و تو را سجده کنیم! پیامبر فرمود: «سجده براى غیر خدا جایز نیست، پیامبر خود را تنها به عنوان یک بشر احترام کنید ولى حق او را بشناسید و از او پیروى نمایید»!

تفسیر:

این آیه همچنان افکار باطل گروهى از اهل کتاب را نفى و اصلاح مى‏کند، مخصوصا به مسیحیان گوشزد مى‏نماید که هرگز مسیح (ع) ادعاى الوهیّت                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 301

 نکرد و نیز به درخواست کسانى که مى‏خواستند این گونه ادعاها را در باره پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله تکرار کنند صریحا پاسخ مى‏گوید مى‏فرماید: «براى هیچ بشرى سزاوار نیست که خداوند کتاب آسمانى و حکم و نبوت به او دهد سپس او به مردم بگوید غیر از خدا مرا پرستش کنید» (ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ).

نه پیامبر اسلام و نه هیچ پیغمبر دیگرى حق ندارد چنین سخنى را بگوید و این گونه نسبتها که به انبیاء داده شده همه ساخته و پرداخته افراد ناآگاه و دور از تعلیمات آنهاست.

سپس مى‏افزاید: «بلکه (سزاوار مقام او این است که بگوید) افرادى باشید الهى آنگونه که تعلیم کتاب الهى به شما داده شده و درس خوانده‏اید» و هرگز غیر خدا را پرستش نکنید (وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ).

آرى! فرستادگان الهى هیچ گاه از مرحله بندگى و عبودیت تجاوز نکردند و همیشه بیش از هر کس در برابر خداوند خاضع بودند.

از جمله مزبور استفاده مى‏شود که هدف انبیاء تنها پرورش افراد نبوده، بلکه هدف تربیت عالمان ربانى و مصلحان اجتماعى و افراد دانشمند بوده تا بتوانند محیطى را با علم و ایمان خود روشن سازند.

 (آیه 80)- این آیه تکمیلى است نسبت به آنچه در آیه قبل آمد مى‏گوید:

همانطور که پیامبران مردم را به پرستش خویش دعوت نمى‏کردند، به پرستش فرشتگان و سایر پیامبران هم دعوت نمى‏نمودند مى‏فرماید: «و سزاوار نیست این که به شما دستور دهد فرشتگان و پیامبران را پروردگار خود انتخاب کنید» (وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً).

این جمله از یکسو پاسخى است به مشرکان عرب که فرشتگان را دختران خدا مى‏پنداشتند و نوعى ربوبیت براى آنها قائل بودند و با این حال خود را پیرو آیین ابراهیم معرفى مى‏کردند.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 302

 و از سوى دیگر پاسخى است به صابئان که خود را پیرو یحیى (ع) مى‏دانستند ولى مقام فرشتگان را تا سر حد پرستش بالا مى‏بردند.

و نیز پاسخى است به یهود و نصارا که عزیز یا مسیح (ع) را فرزند خدا معرفى مى‏کردند.

و در پایان آیه براى تأکید بیشتر مى‏افزاید: «آیا شما را به کفر دعوت مى‏کند پس از آن که (تسلیم فرمان حق گشته و) مسلمان شدید» (أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).

یعنى، چگونه ممکن است پیامبرى پیدا شود و نخست مردم را به ایمان و توحید دعوت کند سپس راه شرک را به آنها نشان دهد! آیه ضمنا اشاره سر بسته‏اى به معصوم بودن پیامبران و عدم انحراف آنها از مسیر فرمان خدا مى‏کند.

 (آیه 81)- پیمان مقدس! به دنبال اشاراتى که در آیات پیشین در باره وجود نشانه‏هاى روشن پیامبر اسلام در کتب انبیاء قبل آمده بود در اینجا اشاره به یک اصل کلى در این رابطه مى‏کند و مى‏فرماید: «و (به خاطر بیاورید) هنگامى را که خداوند پیمان مؤکد از پیامبران (و پیروان آنها) گرفت که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم سپس پیامبرى به سوى شما آمد که آنچه را با شما است تصدیق مى‏کند (و نشانه‏هاى او موافق چیزى است که با شما است) حتما به او ایمان بیاورید و او را یارى کنید» (وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ).

در آیات قرآن کرارا اشاره به وحدت هدف پیغمبران خدا شده است و این آیه نمونه زنده‏اى از آن مى‏باشد.

سپس براى تأکید مى‏افزاید: خداوند به آنها فرمود: «آیا اقرار به این موضوع دارید؟ و پیمان مؤکد مرا بر آن گرفتید؟ گفتند: آرى، اقرار داریم فرمود: بر این پیمان گواه باشید و من هم با شما گواهم» (قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلى‏ ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ).

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 303

 (آیه 82)- در این آیه قرآن مجید پیمان شکنان را مورد مذمت و تهدید قرار مى‏دهد و مى‏گوید: «پس هر کس (بعد از این همه پیمانهاى مؤکد و میثاقهاى محکم) سرپیچى کند و روى گرداند (و به پیامبرى همچون پیامبر اسلام که بشارات ظهورش همراه نشانه‏هاى او در کتب پیشین آمده ایمان نیاورد) فاسق و خارج از اطاعت فرمان خداست» (فَمَنْ تَوَلَّى بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ).

و مى‏دانیم که خداوند این گونه فاسقان لجوج و متعصب را هدایت نمى‏کند- همان گونه که در آیه 80 سوره توبه آمده است- و کسى که مشمول هدایت الهى نشد سرنوشتش دوزخ و عذاب شدید الهى است.

 (آیه 83)- برترین آیین الهى! در اینجا بحث در باره اسلام آغاز مى‏شود و توجه اهل کتاب و پیروان ادیان گذشته را به آن جلب مى‏کند.

نخست مى‏فرماید: «آیا آنها غیر از آیین خدا را مى‏طلبند»؟ آیین او همین اسلام است (أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ).

سپس مى‏افزاید: «تمام کسانى که در آسمانها و زمینند چه از روى اختیار یا اجبار اسلام آورده‏اند (و در برابر فرمان او تسلیمند) و همه به سوى او بازگردانده مى‏شوند» بنابراین، اسلام آیین همه جهان هستى و عالم آفرینش است (وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ).

در اینجا قرآن مجید «اسلام» را به معنى وسیعى تفسیر کرده و مى‏گوید: تمام کسانى که در آسمان و زمینند و تمام موجوداتى که در آنها وجود دارند مسلمانند.

یعنى در برابر فرمان او تسلیمند زیرا، روح اسلام همان تسلیم در برابر حق است منتهى گروهى از روى اختیار (طوعا) در برابر «قوانین تشریعى» او تسلیمند و گروهى بى‏اختیار (کرها) در برابر «قوانین تکوینى» او.

 (آیه 84)- در این آیه خداوند به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله (و همه پیروان او) دستور مى‏دهد که نسبت به همه تعلیمات انبیاء و پیامبران پیشین، علاوه بر آنچه بر پیغمبر اسلام نازل شده ایمان داشته باشند مى‏فرماید: «بگو: ایمان به خدا آوردیم و به آنچه بر ما و بر ابراهیم و بر اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط (پیامبران تیره‏هاى                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 304

 بنى اسرائیل) نازل شده و آنچه به موسى و عیسى و همه پیامبران از سوى پروردگارشان داده شده است نیز ایمان آورده‏ایم ما در میان آنها فرقى نمى‏گذاریم و ما در برابر او (خداوند) تسلیم هستیم» (قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلى‏ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسى‏ وَ عِیسى‏ وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ).

 (آیه 85)- و بالاخره در این آیه به عنوان یک نتیجه‏گیرى کلى مى‏فرماید:

 «هر کس غیر از اسلام آیینى براى خود انتخاب کند از او پذیرفته نخواهد شد و در آخرت از زیانکاران است» (وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ).

 (آیه 86)

شأن نزول:

یکى از انصار (مسلمانان مدینه) دستش به خون بى‏گناهى آلوده گشت و از ترس مجازات از اسلام برگشت و به مکّه فرار کرد (و یازده نفر از پیروان او که مسلمان شده بودند نیز مرتد شدند) پس از ورود به مکه از کار خود سخت پشیمان گشت، یک نفر را به سوى خویشان خود به مدینه فرستاد تا از پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله سؤال کنند آیا براى او راه بازگشتى وجود دارد یا نه؟

آیه نازل شد و قبولى توبه او را با شرایط خاصى اعلام داشت.

تفسیر:

در آیات گذشته سخن از آیین اسلام بود که تنها آیین مقبول الهى است در اینجا سخن از کسانى است که اسلام را پذیرفته و سپس از آن برگشته‏اند که در اصطلاح «مرتد» نامیده مى‏شوند.

مى‏فرماید: «چگونه خداوند جمعیتى را هدایت مى‏کند که بعد از ایمان و گواهى به حقانیت رسول، و آمدن نشانه‏هاى روشن براى آنها کافر شدند و خدا جمعیت ستمکاران را هدایت نمى‏کند» (کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).

چرا خداوند آنها را هدایت نمى‏کند؟ دلیل آن روشن است آنها پیامبر را با نشانه‏هاى روشن شناخته‏اند و به رسالت او گواهى داده‏اند بنابراین، در بازگشت و عدول از اسلام در واقع ظالم و ستمگرند و کسى که آگاهانه ظلم و ستم مى‏کند                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 305

 لایق هدایت الهى نیست او زمینه‏هاى هدایت را در وجود خود از میان برده است.

 (آیه 87)- سپس مى‏افزاید: «آنها کیفرشان این است که لعن خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنهاست» (أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ).

 (آیه 88)- در این آیه مى‏افزاید: «این در حالى است که آنها همواره در این لعن و طرد و نفرت مى‏مانند و مجازات آنها تخفیف نمى‏یابد و به آنها مهلت داده نمى‏شود» (خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ).

در واقع اگر این لعن و طرد جاودانى نبود و یا جاودانى بود و تدریجا تخفیف مى‏یافت و یا حد اقل مهلتى به آنها داده مى‏شد تحملش آسانتر بود ولى هیچ یک از اینها در باره آنها نیست عذابشان دردناک و جاودانى و غیر قابل تخفیف و بدون هیچ گونه مهلت است.

 (آیه 89)- در این آیه راه بازگشت را به روى این افراد مى‏گشاید و به آنان اجازه توبه مى‏دهد چرا که هدف قرآن در همه جا اصلاح و تربیت است.

مى‏فرماید: «مگر کسانى که بعد از آن توبه کنند و اصلاح نمایند و در مقام جبران برآیند (که توبه آنان پذیرفته مى‏شود) زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

از این تعبیر استفاده مى‏شود که گناه نقصى در ایمان انسان ایجاد مى‏کند که بعد از توبه باید تجدید ایمان کند تا این نقص بر طرف گردد.

(آیه 90)

شأن نزول:

بعضى گفته‏اند این آیه در مورد اهل کتاب که قبل از بعث پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله به او ایمان آورده بودند، اما پس از بعثت به او کفر ورزیدند نازل شده است.

تفسیر:

توبه بى‏فایده- در آیات قبل سخن از کسانى در میان بود که از راه انحرافى خود پشیمان شده و توبه حقیقى نموده بودند و لذا توبه آنها قبول شد ولى در این آیه سخن از کسانى است که توبه آنها پذیرفته نیست، مى‏فرماید: «کسانى که بعد از ایمان آوردن کافر شدند سپس بر کفر خود افزودند (و در این راه اصرار                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 306

 ورزیدند) هیچ گاه توبه آنان قبول نمى‏شود (چرا که از روى ناچارى صورت مى‏گیرد) و آنها گمراهانند» چرا که هم راه خدا را گم کرده‏اند و هم راه توبه را (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ).

توبه آنها ظاهرى است چرا که وقتى پیروزى طرفداران حق را ببینند از روى ناچارى اظهار پشیمانى و توبه مى‏کنند و طبیعى است که چنین توبه‏اى پذیرفته نشود.

(آیه 91)- در این آیه به دنبال اشاره‏اى که در آیه قبل به توبه‏هاى بیهوده شد سخن از کفّاره بیهوده مى‏گوید، مى‏فرماید: «کسانى که کافر شدند و در حال کفر از دنیا رفتند اگر تمام روى زمین پر از طلا باشد و آن را به عنوان «فدیه» (و کفاره اعمال زشت خویش) بپردازند هرگز از آنها پذیرفته نخواهد شد» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ‏ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدى‏ بِهِ).

روشن است کفر تمام اعمال نیک انسان را بر باد مى‏دهد و اگر تمام روى زمین پر از طلا باشد و در راه خدا انفاق کنند پذیرفته نخواهد شد و صد البته اگر چنین چیزى در قیامت در اختیار آنها باشد و بدهند پذیرفته نیست.

و در پایان آیه به نکته دیگرى اشاره فرموده مى‏گوید: «آنها کسانى هستند که مجازات دردناک دارند و یاورى ندارند» (أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ).

یعنى، نه تنها فدیه و انفاق به حال آنها سودى ندارد بلکه شفاعت شفاعت کنندگان نیز شامل حال آنها نمى‏شود زیرا شفاعت شرایطى دارد که یکى از مهمترین آنها ایمان به خداست و اصولا شفاعت به اذن خدا است.

آنها هرگز از چنین افراد نالایق شفاعت نمى‏کنند که شفاعت نیز لیاقتى لازم دارد چرا که اذن الهى شامل افراد نالایق نمى‏شود.

آغاز جزء چهارم قرآن مجید

ادامه سوره آل عمران‏

 (آیه 92)- در این آیه به یک نشانه ایمان اشاره کرده، مى‏گوید: «شما هرگز به حقیقت برّ و نیکى نمى‏رسید مگر این که از آنچه دوست مى‏دارید در راه خدا                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 307

 انفاق کنید» (لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ).

 «برّ» معنى وسیعى دارد که به تمام نیکیها اعم از ایمان و اعمال پاک گفته مى‏شود، چنانکه از آیه 177 سوره بقره استفاده مى‏شود که «ایمان به خدا، و روز جزا، و پیامبران، و کمک به نیازمندان، و نماز و روزه، وفاى به عهد، و استقامت در برابر مشکلات و حوادث» همه از شعب «برّ» محسوب مى‏شوند.

بنابراین رسیدن به مقام نیکوکاران واقعى، شرایط زیادى دارد که یکى از آنها انفاق کردن از اموالى است که مورد علاقه انسان است و این گونه انفاق مقیاسى است براى سنجش ایمان و شخصیت! در پایان آیه براى جلب توجه انفاق‏کنندگان مى‏فرماید: «آنچه در راه خدا انفاق مى‏کنید (کم یا زیاد از اموال مورد علاقه یا غیر مورد علاقه) از همه آنها آگاه است» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‏ءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ).

و بنابراین هرگز گم نخواهد شد و نیز چگونگى آن بر او مخفى نخواهد ماند.

نفوذ آیات قرآن در دلهاى مسلمانان-

نفوذ آیات قرآن در دلهاى مسلمانان به قدرى سریع و عمیق بود که بلافاصله بعد از نزول آیات اثر آن ظاهر مى‏گشت، به عنوان نمونه در تواریخ و تفاسیر اسلامى در مورد آیه فوق چنین مى‏خوانیم:

1- یکى از یاران پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به نام ابو طلحه انصارى در مدینه نخلستان و باغى زیبا و پر در آمد داشت، پس از نزول آیه فوق به خدمت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله رسید و عرض کرد: مى‏دانى که محبوبترین اموال من همین باغ است، و من مى‏خواهم آن را در راه خدا انفاق کنم تا ذخیره‏اى براى رستاخیز من باشد، پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: بخّ بخّ ذلک مال رابح لک: آفرین بر تو، آفرین بر تو، این ثروتى است که براى تو سودمند خواهد بود، سپس فرمود: من صلاح مى‏دانم که آن را به خویشاوندان نیازمند خود بدهى، ابو طلحه دستور پیامبر صلّى اللّه علیه و آله را عمل کرد و آن را در میان بستگان خود تقسیم کرد.

2- زبیده همسر هارون الرشید قرآنى بسیار گرانقیمت داشت که آن را با زر                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 308

 و زیور و جواهرات تزیین کرده بود و علاقه فراوانى به آن داشت، یک روز هنگامى که از همان قرآن تلاوت مى‏کرد به آیه لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ رسید، با خواندن آیه در فکر فرو رفت و با خود گفت هیچ چیز مثل این قرآن نزد من محبوب نیست و باید آن را در راه خدا انفاق کنم، کسى را به دنبال جواهر فروشان فرستاد و تزیینات و جواهرات آن را بفروخت و بهاى آن را در بیابانهاى حجاز براى تهیه آب مورد نیاز بادیه نشینان مصرف کرد که مى‏گویند: امروز هم بقایاى آن چاه‏ها وجود دارد و به نام او نامیده مى‏شود.

 (آیه 93)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و دو آیه بعد از روایات استفاده مى‏شود که یهود، دو ایراد در گفتگوهاى خود به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله کردند، نخست این که چگونه پیامبر اسلام گوشت و شیر شتر را حلال مى‏داند با این که در آیین ابراهیم (ع) حرام بوده، و به همین دلیل یهود هم به پیروى از ابراهیم آنها را بر خود حرام مى‏دانند، نه تنها ابراهیم، بلکه نوح هم اینها را تحریم کرده بود با این حال چگونه کسى که آنها را حرام نمى‏داند دم از آیین ابراهیم مى‏زند؟! دیگر این که چگونه پیامبر اسلام خود را وفادار به آیین پیامبران بزرگ خدا مخصوصا ابراهیم (ع) مى‏داند در حالى که تمام پیامبرانى که از دودمان اسحاق فرزند ابراهیم بودند «بیت المقدس» را محترم مى‏شمردند، و به سوى آن نماز مى‏خواندند، ولى پیامبر اسلام از آن قبله روى گردانده و کعبه را قبله‏گاه خود انتخاب کرده است؟! آیه مورد بحث به ایراد اول پاسخ گفته و دروغ آنها را روشن مى‏سازد، و آیات آینده به ایراد دوم پاسخ مى‏گوید.

تفسیر:

تهمت یهود بر پیغمبر خدا- همان گونه که در شأن نزول خواندیم یهود حلال بودن گوشت و شیر شتر را از طرف پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله منکر شده بودند.

قرآن با صراحت تمام تهمتهاى یهود در مورد تحریم پاره‏اى از غذاهاى پاک- مانند شیر و گوشت شتر- را ردّ مى‏کند و مى‏گوید: «در آغاز، تمام این غذاها براى بنى اسرائیل حلال بود، جز آنچه اسرائیل (یعقوب) پیش از نزول تورات بر خود                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 309

 تحریم کرده بود» (کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلًّا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلى‏ نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ).

در باره این که اسرائیل (اسرائیل نام دیگر یعقوب است) چه نوع غذایى را بر خود تحریم کرده بود؟ از روایات اسلامى برمى‏آید که: هنگامى که یعقوب گوشت شتر مى‏خورد بیمارى عرق النساء «1» بر او شدت مى‏گرفت و لذا تصمیم گرفت که از خوردن آن براى همیشه خوددارى کند، پیروان او هم در این قسمت به او اقتدا کردند، و تدریجا امر بر بعضى مشتبه شد، و تصور کردند این یک تحریم الهى است و آن را به خدا نسبت دادند. قرآن در آیه فوق نسبت دادن این موضوع به خداوند را یک تهمت مى‏شمارد.

در جمله بعد خداوند به پیامبرش دستور مى‏دهد که از یهود دعوت کند همان تورات موجود نزد آنها را بیاورند و آن را بخوانند تا معلوم شود که ادعاى آنها در مورد تحریم غذاها نادرست است، مى‏فرماید: «بگو: اگر راست مى‏گویید تورات را بیاورید و بخوانید» این نسبتهایى که به پیامبران پیشین مى‏دهید حتى در تورات تحریف شده شما نیست (قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

ولى آنها حاضر به چنین کارى نشدند، چون مى‏دانستند در تورات چنین چیزى وجود ندارد.

 (آیه 94)- در این آیه مى‏گوید، اکنون که آنها حاضر به آوردن تورات نشدند و افترا بستن آنها بر خدا مسلم شد باید بدانند: «آنها که بعد از این به خدا دروغ مى‏بندند ستمگرند» زیرا از روى علم و عمد چنین مى‏کنند (فَمَنِ افْتَرى‏ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ)

.

 (آیه 95)- در این آیه روى سخن را به پیامبر کرده مى‏گوید: «بگو: خدا راست گفته (و اینها در آیین پاک ابراهیم نبوده است) بنابراین، از آیین ابراهیم پیروى کنید که به حق گرایش داشت و از مشرکان نبود» (قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

__________________________________________________

 (1) عرق النساء یک نوع بیمارى عصبى است که امروز به آن «سیاتیک» مى‏گویند. [.....]

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 310

اکنون که مى‏بینید من در دعوت خود صادق و راستگویم، پس از آیین من که همان آیین پاک و بى‏آلایش ابراهیم است پیروى کنید. او هرگز از مشرکان نبود و این که مشرکان عرب خود را بر آیین او مى‏دانند کاملا بى‏معنى است، «بت پرست» کجا و «بت شکن» کجا!

 (آیه 96)- نخستین خانه مردم! این آیه و آیه بعد به پاسخ دومین ایراد یهود که در باره فضیلت بیت المقدس و برترى آن بر کعبه بوده مى‏پردازد، نخست مى‏فرماید: «نخستین خانه‏اى که براى مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شده همان است که در سرزمین مکّه است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است» (إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ).

به این ترتیب اگر کعبه به عنوان قبله مسلمانان انتخاب شده است جاى تعجب نیست، زیرا نخستین خانه توحید است.

تاریخ و منابع اسلامى هم به ما مى‏گوید که خانه کعبه به دست آدم (ع) ساخته شد و سپس در توفان نوح آسیب دید و به وسیله ابراهیم خلیل تجدید بنا شد.

جالب این که در آیه فوق خانه کعبه به عنوان خانه مردم معرفى شده و این بیانگر این حقیقت است که آنچه به نام خدا و براى خداست باید در خدمت مردم و بندگان او باشد، و آنچه در خدمت مردم و بندگان خداست براى خدا محسوب مى‏شود.

قابل توجه این که در این آیه براى کعبه علاوه بر امتیاز «نخستین پرستشگاه بودن» به دو امتیاز «مبارک» و «مایه هدایت جهانیان» بودن آن نیز اشاره شده است.

 (آیه 97)- در این آیه به دو امتیاز دیگر آن اشاره کرده مى‏فرماید: «در آن نشانه‏هاى روشن (از جمله) مقام ابراهیم است» (فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ).

و نشانه دیگر آن آرامش و امنیت حاکم بر این شهر است چنانکه قرآن مى‏گوید: «و هر کس داخل آن شود در امان خواهد بود» (وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً).

در جمله بعد دستور حجّ به همه مردم داده مى‏گوید: «و براى خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند آنها که توانایى رفتن به سوى آن دارند» (وَ لِلَّهِ عَلَى                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 311

 النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا)

.

از این دستور تعبیر به یک بدهى و دین الهى شده که بر ذمّه عموم مردم مى‏باشد، زیرا فرموده است «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ» «براى خدا بر مردم است ...».

فریضه حجّ از زمان آدم (ع) تشریع شده بود، ولى رسمیت یافتن آن بیشتر مربوط به زمان ابراهیم (ع) است.

تنها شرطى که در آیه براى وجوب حج ذکر شده مسأله استطاعت و توانایى است که از جمله داشتن زاد و توشه و مرکب، و توانایى جسمى را شامل مى‏شود.

ضمنا از آیه فوق استفاده مى‏شود که این قانون مانند سایر قوانین اسلامى اختصاص به مسلمانان ندارد، بلکه همه موظفند آن را انجام بدهند.

در پایان آیه براى تأکید و بیان اهمیت مسأله حجّ مى‏فرماید: «و هر کس کفر بورزد (و حج را ترک کند به خود زیان رسانیده زیرا) خداوند از همه جهانیان بى‏نیاز است» (وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ).

واژه «کفر» در اصل به معنى پوشانیدن است و از نظر اصطلاح دینى معنى وسیعى دارد و هر گونه مخالفت با حق، چه در مرحله عقاید و چه در مرحله دستورات فرعى را شامل مى‏شود، لذا در آیه فوق در مورد «ترک حجّ» به کار رفته است.

در باره اهمیت فوق العاده حجّ در حدیثى از پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله مى‏خوانیم که به على علیه السّلام فرمود: اى على! کسى که حج را ترک کند با این که توانایى دارد کافر محسوب مى‏شود، زیرا خداوند مى‏فرماید: بر مردمى که استطاعت دارند به سوى خانه خدا بروند لازم است حج به جا بیاورند و کسى که کفر بورزد (آن را ترک کند) به خود زیان رسانیده است، و خداوند از آنان بى‏نیاز است، اى على! کسى که حجّ را به تأخیر بیاندازد تا این که از دنیا برود خداوند او را در قیامت یهودى یا نصرانى محشور مى‏کند!

 (آیه 98)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و سه آیه بعد از مجموع آنچه در کتب شیعه و اهل تسنن نقل شده چنین استفاده مى‏شود که: یکى از یهودیان به نام                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 312

 «شاس بن قیس» که پیرمردى تاریک‏دل و در کفر و عناد کم نظیر بود، روزى از کنار مجمع مسلمانان مى‏گذشت، دید جمعى از طایفه «اوس» و «خزرج» که سالها با هم جنگهاى خونینى داشتند، مجلس انسى به وجود آورده‏اند، با خود گفت اگر اینها تحت رهبرى محمد صلّى اللّه علیه و آله از همین راه پیش روند موجودیت یهود بکلى در خطر مى‏افتد در این حال یکى از جوانان یهودى را دستور داد که به جمع آنها بپیوندد، و حوادث خونین «بغاث» (محلى که جنگ شدید اوس و خزرج در آن نقطه واقع شد) را به یاد آنها بیاورد.

اتفاقا این نقشه، مؤثر واقع گردید و جمعى از مسلمانان از شنیدن این جریان به گفتگو پرداختند، چیزى نمانده بود که آتش خاموش شده دیرین بار دیگر شعله‏ور گردد.

خبر به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله رسید، فورا با جمعى از مهاجرین به سراغ آنها آمد، و با اندرزهاى مؤثر و سخنان تکان دهنده خود آنها را بیدار ساخت.

جمعیت چون سخنان آرام بخش پیامبر صلّى اللّه علیه و آله را شنیدند، سلاحها را بر زمین گذاشته، و دانستند این از نقشه‏هاى دشمنان اسلام بوده است، و صلح و صفا و آشتى بار دیگر کینه‏هایى را که مى‏خواست زنده شود شستشو داد.

در این هنگام چهار آیه نازل شد که در دو آیه نخست، یهودیان اغواکننده را نکوهش مى‏کند، و در دو آیه بعد به مسلمانان هشدار مى‏دهد.

تفسیر:

نفاق‏افکنان- در این آیه نخست روى سخن را به اهل کتاب (یهود) نموده و خداوند به پیغمبرش فرمان مى‏دهد که با زبان ملامت و سرزنش از آنها بپرسد انگیزه آنها در کفر ورزیدن به آیات خدا چیست؟ در حالى که مى‏دانند خداوند از اعمال آنان آگاه است. مى‏فرماید: «بگو: اى اهل کتاب! چرا به آیات خدا کفر مى‏ورزید با آن که خدا گواه است بر اعمالى که انجام مى‏دهید» (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلى‏ ما تَعْمَلُونَ).

 (آیه 99)- در این آیه آنها را ملامت مى‏کند و مى‏فرماید: «بگو: اى اهل کتاب! چرا افرادى را که ایمان آورده‏اند از راه خدا باز مى‏دارید و مى‏خواهید                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 313

 این راه را کج سازید در حالى که شما (به درستى این راه) گواه هستید» (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ).

چرا علاوه بر انحراف خود بار سنگینى مسؤولیت انحراف دیگران را نیز بر دوش مى‏کشید؟ در حالى که شما باید نخستین دسته‏اى باشید که این منادى الهى را «لبیک» گویید، زیرا بشارت ظهور این پیامبر قبلا در کتب شما داده شده و شما گواه بر آنید.

در پایان آیه آنها را تهدید مى‏کند که: «خداوند هرگز از اعمال شما غافل نیست» (وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ).

 (آیه 100)- در این آیه روى سخن را به مسلمانان اغفال شده کرده مى‏گوید:

 «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! اگر از جمعى از اهل کتاب (که کارشان نفاق افکنى و شعله‏ور ساختن آتش کینه و عداوت در میان شماست) اطاعت کنید شما را پس از ایمان آوردن به کفر باز مى‏گردانند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ کافِرِینَ).

بنابراین به وسوسه‏هاى آنها ترتیب اثر ندهید و اجازه ندهید در میان شما نفوذ کنند.

آیه 101)- در این آیه به صورت تعجب از مؤمنان سؤال مى‏کند: «و چگونه ممکن است شما کافر شوید با این که (در دامان وحى قرار گرفته‏اید) و آیات خدا بر شما خوانده مى‏شود و پیامبر او در میان شماست» (وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى‏ عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ).

بنابراین، اگر دیگران گمراه شوند زیاد جاى تعجب نیست، تعجب در این است افرادى که پیامبر را در میان خود مى‏بینند و دائما با عالم وحى در تماس هستند چگونه ممکن است گمراه گردند و مسلما اگر چنین اشخاصى گمراه شوند مقصر اصلى خود آنها هستند و مجازاتشان بسیار دردناک خواهد بود.

در پایان آیه به مسلمانان توصیه مى‏کند که براى نجات خود از وسوسه‏هاى دشمنان، و براى هدایت یافتن به صراط مستقیم، دست به دامن لطف پروردگار                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 314

 بزنند، و به ذات پاک او و آیات قرآن مجید متمسک شوند، مى‏فرماید: «و هر کس به خدا تمسک جوید به راه مستقیم هدایت شده است» (وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

 (آیه 102)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و آیه بعد گفته‏اند: روزى دو نفر از قبیله «اوس» و «خرزج» به نام «ثعلبة بن غنم» و «اسعد بن زراره» در برابر یکدیگر قرار گرفتند، و هر کدام افتخاراتى را که بعد از اسلام نصیب قبیله او شده بود بر مى‏شمرد، «ثعلبه» گفت: خزیمة بن ثابت (ذو الشهادتین) و حنظله (غسیل الملائکة) که هر کدام از افتخارات مسلمانانند، از ما هستند، و همچنین عاصم بن ثابت، و سعد بن معاذ از ما مى‏باشند.

در برابر او «اسعد بن زراره» که از طایفه خزرج بود گفت: چهار نفر از قبیله ما در راه نشر و تعلیم قرآن خدمت بزرگى انجام دادند: ابى بن کعب، و معاذ بن جبل، و زید بن ثابت، و أبو زید، به علاوه «سعد بن عباده» رئیس و خطیب مردم مدینه از ماست.

کم کم کار به جاى باریک کشید، و قبیله دو طرف از جریان آگاه شدند، و دست به اسلحه کرده، در برابر یکدیگر قرار گرفتند، بیم آن مى‏رفت که بار دیگر آتش جنگ بین آنها شعله‏ور گردد و زمین از خون آنها رنگین شود! خبر به پیامبر رسید، حضرت فورا به محل حادثه آمد، و با بیان و تدبیر خاص خود به آن وضع خطرناک پایان داد، و صلح و صفا را در میان آنها برقرار نمود. آیه نازل گردید و به صورت یک حکم عمومى همه مسلمانان را با بیان مؤثر و مؤکدى دعوت به اتحاد نمود.

تفسیر:

دعوت به تقوى- در این آیه نخست دعوت به تقوى شده است تا مقدمه‏اى براى دعوت به سوى اتحاد باشد، در حقیقت دعوت به اتحاد بدون استمداد از یک ریشه اخلاقى و عقیده‏اى بى‏اثر و یا بسیار کم‏اثر است، به همین دلیل در این آیه کوشش شده است تا عوامل ایجاد کننده اختلاف و پراکندگى در پرتو ایمان و تقوى تضعیف گردند. لذا افراد با ایمان را مخاطب ساخته، مى‏گوید:                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 315

 «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! آن گونه که حق تقوى و پرهیزکارى است از خدا بپرهیزید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ).

 «حق تقوى» آخرین و عالیترین درجه پرهیزکارى است، که پرهیز از هر گونه گناه و عصیان و تعدى و انحراف از حق و نیز اطاعت از فرمان خداوند و شکر نعمتهاى او را شامل مى‏شود.

در پایان آیه به طایفه اوس و خزرج و همه مسلمانان جهان هشدار مى‏دهد که به هوش باشند، تا عاقبت و پایان کار آنها به بدبختى نگراید، لذا با تأکید مى‏فرماید:

 «و از دنیا نروید مگر این که مسلمان باشید» باید گوهر ایمان را تا پایان عمر حفظ کنید (وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).

 (آیه 103)- دعوت به سوى اتحاد! در این آیه بحث نهایى که همان «مسأله اتحاد و مبارزه با هر گونه تفرقه» باشد مطرح شده، مى‏فرماید: «و همگى به ریسمان الهى چنگ بزنید، و از هم پراکنده نشوید» (وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا).

در باره «بِحَبْلِ اللَّهِ» (ریسمان الهى) مفسران احتمالات مختلفى ذکر کرده‏اند و در روایات اسلامى نیز تعبیرات گوناگونى دیده مى‏شود ولى هیچ کدام با یکدیگر اختلاف ندارند زیرا منظور از «ریسمان الهى» هر گونه وسیله ارتباط با ذات پاک خداوند است، خواه این وسیله اسلام باشد، یا قرآن، یا پیامبر و اهل بیت او.

سپس قرآن به نعمت بزرگ اتحاد و برادرى اشاره کرده و مسلمانان را به تفکر در وضع اندوهبار گذشته، و مقایسه آن «پراکندگى» با این «وحدت» دعوت مى‏کند، مى‏گوید: «و نعمت (بزرگ) خدا را بر خود به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او در میان دلهاى شما الفت ایجاد کرد، و به برکت نعمت او برادر شدید» (وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً).

در اینجا مسأله تألیف قلوب مؤمنان را به خود نسبت داده مى‏گوید: «خدا در میان دلهاى شما الفت ایجاد کرد» با این تعبیر، اشاره به یک معجزه اجتماعى اسلام نموده، زیرا اگر سابقه دشمنى و عداوت پیشین عرب را درست بررسى کنیم                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 316

 خواهیم دید که چگونه یک موضوع جزئى و ساده کافى بود آتش جنگ خونین در میان آنها بیفروزد و ثابت مى‏گردد که از طرق عادى امکان پذیر نبود که از چنان ملت پراکنده و نادان و بى‏خبر، ملتى واحد و متحد و برادر بسازند.

اهمیت وحدت و برادرى در میان قبایل کینه‏توز عرب حتى از نظر دانشمندان و مورّخان غیر مسلمان مخفى نمانده و همگى با اعجاب فراوان از آن یاد کرده‏اند! سپس قرآن مى‏افزاید: «شما در گذشته در لبه گودالى از آتش بودید که هر آن ممکن بود در آن سقوط کنید و همه چیز شما خاکستر گردد» (وَ کُنْتُمْ عَلى‏ شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها).

اما خداوند شما را نجات داد و از این پرتگاه به نقطه امن و امانى که همان نقطه «برادرى و محبت» بود رهنمون ساخت.

 «نار» (آتش) در آیه فوق کنایه از جنگها و نزاعهایى بوده که هر لحظه در دوران جاهلیت به بهانه‏اى در میان اعراب شعله‏ور مى‏شد.

در پایان آیه براى تأکید بیشتر مى‏گوید: «خداوند این چنین آیات خود را بر شما روشن مى‏سازد شاید قبول هدایت کنید» (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).

بنابر این، هدف نهایى هدایت و نجات شماست، پس باید به آنچه گفته شد اهمیت فراوان دهید.

 (آیه 104)- دعوت به حق و مبارزه با فساد! در این آیه دستور داده شده که: «همواره در میان شما مسلمانان باید امتى باشند که این دو وظیفه بزرگ اجتماعى را انجام دهند: مردم را به نیکیها دعوت کنند، و از بدیها باز دارند» (وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ).

و در پایان آیه تصریح مى‏کند که فلاح و رستگارى تنها از این راه ممکن است «و آنها همان رستگارانند» (وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

پیامبر گرامى اسلام صلّى اللّه علیه و آله در ضمن یک مثال جالب، منطقى بودن وظیفه امر                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 317

 به معروف و نهى از منکر را مجسم ساخته و حق نظارت فرد بر اجتماع را یک حق طبیعى که ناشى از پیوند سرنوشتهاست، بر شمرده و مى‏فرماید: «یک فرد گنهکار، در میان مردم همانند کسى است که با جمعى سوار کشتى شود، و هنگامى که در وسط دریا قرار گیرد تبرى برداشته و به سوراخ کردن موضعى که در آن نشسته است بپردازد، و هر گاه به او اعتراض کنند، در جواب بگوید من در سهم خود تصرف مى‏کنم! اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند؟ طولى نمى‏کشد که آب دریا به داخل کشتى نفوذ کرده و یکباره همگى در دریا غرق مى‏شوند».

 (آیه 105)- در این آیه مجددا پیرامون مسأله اتحاد و پرهیز از تفرقه و نفاق بحث مى‏کند، مى‏فرماید: «و مانند کسانى نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند» (وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا).

اصرار قرآن در این آیات در باره اجتناب از تفرقه و نفاق، اشاره به این است که این حادثه در آینده در اجتماع آنها وقوع خواهد یافت زیرا هر کجا قرآن در ترساندن از چیزى زیاد اصرار نموده اشاره به وقوع و پیدایش آن مى‏باشد.

لذا در پایان آیه مى‏فرماید: «کسانى که با بودن ادله روشن در دین چنان اختلاف کنند به عذاب عظیم و دردناکى گرفتار مى‏گردند» (مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ).

جامعه‏اى که اساس قدرت و ارکان همبستگیهاى آنان با تیشه‏هاى تفرقه در هم کوبیده شود، سرزمین آنان براى همیشه جولانگاه بیگانگان و قلمرو حکومت استعمارگران خواهد بود، راستى چه عذاب بزرگى است!

 (آیه 106)- چهره‏هاى نورانى و تاریک! به دنبال هشدارى که در آیات سابق در باره تفرقه و نفاق و بازگشت به آثار دوران کفر و جاهلیت داده شد در این آیه و آیه بعد به نتایج نهایى آن اشاره مى‏کند که چگونه کفر موجب رو سیاهى و اسلام، و ایمان موجب رو سفیدى است، مى‏فرماید: «در روز رستاخیز چهره‏هایى سفید و نورانى و چهره‏هایى تاریک و سیاه خواهد بود» (یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ).

سپس مى‏فرماید: به آنها که چهره‏هاى سیاه و تاریک دارند گفته مى‏شود:                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 318

 «چرا بعد از ایمان، راه کفر را پیمودید (؟) و چرا بعد از اتحاد در پرتو اسلام، راه نفاق و جاهلیت را پیش گرفتید»؟ (فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ).

در پایان آیه به عذابى که در انتظار آنهاست اشاره کرده، مى‏گوید: «پس (اکنون) بچشید عذاب را در برابر آنچه کفر ورزیدید» (فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).

 (آیه 107)- ولى در مقابل مؤمنان متحد غرق در دریاى رحمت الهى خواهند بود و جاودانه در آن زندگى آرام‏بخش به سر مى‏برند چنانکه قرآن مى‏گوید:

 «و اما آنها که چهره‏هایشان سفید شده در رحمت خداوند خواهند بود، و جاودانه در آن مى‏مانند» (وَ أَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَحْمَتِ اللَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

 (آیه 108)- این آیه اشاره به بحثهاى مختلف گذشته در باره اتحاد و اتفاق و ایمان و کفر و امر به معروف و نهى از منکر و نتایج و عواقب آنها کرده مى‏فرماید:

 «اینها آیات خداست که به حق بر تو مى‏خوانیم» (تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ).

سپس مى‏افزاید: آنچه بر اثر تخلف از این دستورات دامنگیر افراد مى‏شود، نتیجه اعمال خود آنهاست «و خداوند (هیچ گاه) ستمى براى (احدى از) جهانیان نمى‏خواهد» (وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعالَمِینَ).

بلکه این آثار شوم، همان است که با دست خود براى خود فراهم ساختند.

 (آیه 109)- این آیه مشتمل دلیل بر عدم صدور ظلم و ستم از ناحیه خداست، مى‏فرماید: «و (چگونه ممکن است خدا ستم کند در حالى که) آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست و همه کارها به سوى او باز مى‏گردد» و به فرمان او است (وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ).

 (آیه 110)- باز هم مبارزه با فساد و دعوت به حق! در این آیه بار دیگر به مسأله امر به معروف و نهى از منکر و ایمان به خدا باز گشته و مى‏فرماید: «شما بهترین امتى بودید که به سود انسانها آفریده شدید (چه این که) امر به معروف مى‏کنید و نهى از منکر، و به خدا ایمان دارید» (کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 319

 بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ)

.

جالب این که دلیل بهترین امت بودن مسلمانان «امر به معروف و نهى از منکر کردن، و ایمان بخدا داشتن» ذکر گردیده، و این مى‏رساند که اصلاح جامعه بشرى بدون ایمان و دعوت به حق و مبارزه با فساد ممکن نیست. به علاوه انجام این دو فریضه، ضامن گسترش ایمان و اجراى همه قوانین فردى و اجتماعى مى‏باشد و ضامن اجرا عملا بر خود قانون مقدم است.

سپس اشاره مى‏کند که مذهبى به این روشنى و قوانینى با این عظمت منافعش براى هیچ کس قابل انکار نیست، بنابراین «اگر اهل کتاب (یهود و نصارى) ایمان بیاورند به سود خودشان است (اما متأسفانه تنها) اقلیتى از آنها پشت پا به تعصبهاى جاهلانه زده‏اند و اسلام را با آغوش باز پذیرفته‏اند در حالى که اکثریت آنها از تحت فرمان پروردگار خارج شده‏اند» (وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتابِ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ).

 (آیه 111)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و آیه بعد نقل شده: هنگامى که بعضى از بزرگان روشن ضمیر یهود همچون عبد اللّه بن سلام با یاران خود آیین پیشین را ترک گفته و به آیین اسلام گرویدند، جمعى از رؤساى یهود به نزد آنها آمدند و زبان به سرزنش و ملامت آنان گشودند و حتى آنها را تهدید کردند که چرا آیین پدران و نیاکان خود را ترک گفته و اسلام آورده‏اند؟ آیه به عنوان دلدارى و بشارت به آنها و سایر مسلمانان نازل گردید.

تفسیر:

این آیه و آیه بعد در حقیقت متضمن چند پیشگویى و بشارت مهم به مسلمانان است که همه آنها در زمان پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله عملى گردید:

1- «اهل کتاب هیچ گاه نمى‏توانند ضرر مهمى به شما (مسلمانان) برسانند، و زیانهاى آنها جزئى و زود گذر است» (لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذىً).

2- «هر گاه در جنگ با شما رو برو شوند سر انجام شکست خواهند خورد و پیروزى نهایى از آن شما (مسلمانان) است و کسى به حمایت از آنان بر نخواهد خاست» (وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ).

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 320

 (آیه 112)- سوم: آنها هیچ گاه روى پاى خود نمى‏ایستند، و همواره ذلیل و بیچاره خواهند بود، مگر این که در برنامه خود تجدید نظر کنند و راه خدا پیش گیرند یا به دیگران متوسل شوند و موقتا از نیروى آنها استفاده کنند (ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا).

طولى نکشید که این سه وعده و بشارت آسمانى در زمان خود پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله تحقق یافت.

سپس در ذیل این جمله مى‏فرماید: تنها در دو صورت است که مى‏توانند این مهر ذلت را از پیشانى خود پاک کنند، نخست «بازگشت و پیوند با خدا و ایمان به آیین راستین او» (إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ).

 «و یا وابستگى به مردم و اتکاء به دیگران» (وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ).

بنابراین، یا باید در برنامه زندگى خود تجدید نظر کنند و به سوى خدا باز گردند و خاطره خیال شیطنت و کینه‏توزى را از افکار خود بشویند، و یا از طریق وابستگى به این و آن به زندگى نفاق آلود خود ادامه دهند.

سپس قرآن به ذلّتى که یهود بدان گرفتار آمده اشاره کرده، مى‏گوید: «و در خشم خدا مسکن گزیده‏اند، و مهر بیچارگى بر آنها زده شده» (وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَةُ).

به این ترتیب یهود بر اثر خلافکاریها نخست از طرف دیگران مطرود شدند و به خشم خداوند گرفتار آمدند و سپس تدریجا این موضوع به صورت یک صفت ذاتى «احساس حقارت» در آمد.

در پایان آیه دلیل این سرنوشت شوم یهودیان را بیان مى‏کند، مى‏فرماید: اگر آنها به چنین سرنوشتى گرفتار شدند، نه به خاطر نژاد و یا خصوصیات دیگر آنهاست، بلکه به خاطر اعمالى است که مرتکب مى‏شدند، «چرا که آنها به آیات خدا کفر مى‏ورزیدند» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ).

و دوم این که: اصرار در کشتن رهبران الهى و پیشوایان خلق و نجات دهندگان بشر یعنى انبیاى پروردگار داشتند «و پیامبران را به ناحق مى‏کشتند» (وَ یَقْتُلُونَ                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 321

 الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ)

.

و سوم این که: آلوده به انواع گناهان مخصوصا ظلم و ستم و تعدى به حقوق دیگران و تجاوز به منافع سایر مردم بوده‏اند و اگر چنین ذلیل شدند «به خاطر آن است که گناه کردند و به حقوق دیگران تجاوز مى‏نمودند» (ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ).

و مسلما هر قوم و ملتى که داراى چنین اعمالى باشند سرنوشتى مشابه آنها خواهند داشت.

 (آیه 113)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و دو آیه بعد، گویند هنگامى که «عبد اللّه بن سلام» که از دانشمندان یهود بود با جمع دیگرى از آنها اسلام آوردند یهودیان و مخصوصا بزرگان آنها از این حادثه بسیار ناراحت شدند، و در صدد برآمدند که آنها را متهم به شرارت سازند تا در انظار یهودیان، پست جلوه کنند، و عمل آنها سر مشقى براى دیگران نشود، لذا علماى یهود این اشعار را در میان آنها پخش کردند که تنها جمعى از اشرار ما به اسلام گرویده‏اند! اگر آنها افراد درستى بودند آیین نیاکان خود را ترک نمى‏گفتند و به ملت یهود خیانت نمى‏کردند، آیه نازل شد و از این دسته دفاع کرد.

تفسیر:

روح حق جویى اسلام- به دنبال مذمتهاى شدیدى که در ایات گذشته از قوم یهود به عمل آمد، قرآن در این آیه براى رعایت عدالت و احترام به حقوق افراد شایسته و اعلام این حقیقت که همه آنها را نمى‏توان با یک چشم نگاه کرد مى‏گوید: «اهل کتاب همه یکسان نیستند، و در برابر افراد تبهکار، کسانى در میان آنها یافت مى‏شوند که در اطاعت خداوند و قیام بر ایمان ثابت قدمند» (لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ).

صفت دیگر آنها این است که: «پیوسته در دل شب آیات خدا را تلاوت مى‏کنند» (یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ).

و در پایان آیه از خضوع آنها یاد مى‏کند و مى‏فرماید: «و در برابر عظمت پروردگار به سجده مى‏افتند» (وَ هُمْ یَسْجُدُونَ).

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 322

 (آیه 114)- در این آیه اضافه مى‏کند: «به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند» (یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

 «و به وظیفه امر به معروف و نهى از منکر قیام مى‏کنند» (وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ).

 «و در کارهاى نیک بر یکدیگر سبقت مى‏گیرند» (وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ).

و بالاخره «آنها از افراد صالح و با ایمان هستند» (وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ).

 (آیه 115)- در این آیه که در حقیقت مکمل آیات قبل است، به عاقبت افراد صالح و با ایمان اشاره کرده و مى‏فرماید: «و (این دسته از اهل کتاب) آنچه از اعمال نیک انجام مى‏دهند هرگز کفران نخواهد شد» و پاداش شایسته همه آن را مى‏بینند (وَ ما یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ).

یعنى: هر چند در گذشته مرتکب خلافهایى شده باشند اکنون که در روش خود تجدید نظر به عمل آورده‏اند و در صف متقین و پرهیزکاران قرار گرفته‏اند، نتیجه اعمال نیک خود را خواهند دید و هرگز از خدا، ناسپاسى نمى‏بینند! با این که خداوند به همه چیز آگاهى دارد در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند از پرهیزکاران آگاه است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ).

بنابراین اعمال نیک آنها، کم باشد یا زیاد، هرگز ضایع نمى‏شود.

 (آیه 116)- نقطه مقابل افراد با ایمان و حق جویى که وصف آنها در آیه قبل آمد افراد بى‏ایمان و ستمگرى هستند که در این آیه و آیه بعد توصیف شده‏اند.

نخست مى‏فرماید: «آنها که راه کفر را پیش گرفتند هرگز نمى‏توانند در پناه ثروت و فرزندان متعدد خویش ار مجازات خدا در امان بمانند» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً).

در این که از امکانات مادى تنها اشاره به ثروت و فرزندان شده، به خاطر آن است که مهمترین سرمایه‏هاى مادى، یکى نیروى انسانى است که به عنوان فرزندان ذکر شده است و دیگرى سرمایه‏هاى اقتصادى مى‏باشد و بقیه امکانات مادى از این دو سر چشمه مى‏گیرد.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 323

 قرآن با صراحت مى‏گوید: امتیازهاى مالى، و قدرت جمعى، به تنهایى نمى‏تواند در برابر خداوند، امتیازى محسوب شود، و تکیه کردن بر آنها اشتباه است، مگر هنگامى که در پرتو ایمان و نیت پاک در مسیرهاى صحیح به کار گرفته شوند، در غیر این صورت «آنها (صاحبان اموال) اصحاب دوزخند و جاودانه در آن خواهند بود» (أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

 (آیه 117)- در این آیه اشاره به وضع بذل و بخششها و انفاقهاى ریاکارانه آنها نموده و ضمن یک مثال جالب سرنوشت آن را تشریح مى‏کند و مى‏گوید: «آنچه آنها در این زندگى دنیا انفاق مى‏کنند همانند باد سوزانى است که به زراعت قومى که بر خود ستم کرده‏اند (و در غیر محل یا وقت مناسب کشت نموده‏اند) بوزد و آن را نابود سازد»َثَلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ)

.

افراد بى‏ایمان و آلوده چون انگیزه صحیحى در انفاق خود ندارند روح خودنمایى و ریاکارى همچون باد سوزان و خشک‏کننده‏اى بر مزرعه انفاق آنها مى‏وزد و آن را بى‏اثر مى‏سازد.

در پایان مى‏فرماید: «خداوند به آنها ستمى نکرده، بلکه آنها خودشان ستم به خویشتن کرده‏اند»َ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ)

.

به این ترتیب سرمایه‏هاى خود را بیهوده از بین مى‏برند، زیرا عمل فاسد جز اثر فاسد چه نتیجه‏اى مى‏تواند داشته باشد؟

 (آیه 118)

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده این آیه و دو آیه بعد هنگامى نازل شد که عده‏اى از مسلمانان با یهودیان، به سبب قرابت، یا همسایگى، یا حقّ رضاع، و یا پیمانى که پیش از اسلام بسته بودند، دوستى داشتند و به قدرى با آنها صمیمى بودند که اسرار مسلمانان را به آنان مى‏گفتند، بدین وسیله قوم یهود که دشمن سرسخت اسلام و مسلمین بودند و به ظاهر خود را دوست مسلمانان قلمداد مى‏کردند، از اسرار مسلمانان مطلع مى‏شدند، آیه نازل شد و به آن عده از مسلمانان هشدار داد که چون آنها در دین شما نیستند، نباید آنان را محرم اسرار خود قرار دهید.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 324

تفسیر:

بیگانگان را محرم اسرار خود نسازید- این آیه به دنبال آیاتى که مناسبات مسلمانان را با کفار بیان کرد به یکى از مسائل حساس اشاره کرده و ضمن تشبیه لطیفى به مؤمنان هشدار مى‏دهد، مى‏گوید: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! غیر از هم مسلکان خود براى خود، دوست و همرازى انتخاب نکنید، و بیگانگان را از اسرار و رازهاى درونى خود با خبر نسازید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبالًا).

هرگز سوابق دوستى و رفاقت آنها با شما مانع از آن نیست که به خاطر جدایى در مذهب و مسلک آرزوى زحمت و زیان شما را در دل خود نپرورانند، بلکه «پیوسته علاقه آنها این است که شما در رنج و زحمت باشید» (وَدُّوا ما عَنِتُّمْ).

آنها براى این که شما از مکنونات ضمیرشان آگاه نشوید، و رازشان فاش نگردد، معمولا در سخنان و رفتار خود مراقبت مى‏کنند، و با احتیاط و دقت حرف مى‏زنند، ولى با وجود این «آثار عداوت و دشمنى از لابلاى سخنان آنها آشکار است» (قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ).

خلاصه این که خداوند بدین وسیله طریقه شناسایى باطن دشمنان را نشان داده، و از ضمیر باطن و راز درونیشان خبر مى‏دهد و مى‏فرماید: «آنچه از عداوت و دشمنى در دل خود پنهان کرده‏اند، به مراتب از آنچه بر زبان مى‏آورند بزرگتر است» (وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ).

سپس اضافه نموده: «ما براى شما این آیات را بیان کردیم، که اگر در آن تدبّر کنید» به وسیله آن مى‏توانید دوست خود را از دشمن تمیز دهید، و راه نجات را از شرّ دشمنان پیدا کنید (قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ).

(آیه 119)- در این آیه مى‏فرماید: «شما اى جمعیت مسلمانان آنان را روى خویشاوندى و یا همجوارى و یا به علل دیگر دوست مى‏دارید، غافل از این که آنها شما را دوست نمى‏دارند، در حالى که شما به تمام کتابهایى که از طرف خداوند نازل شده (اعم از کتاب خودتان و کتابهاى آسمانى آنها) ایمان دارید، ولى آنان به کتاب آسمانى شما ایمان ندارند» (ها أَنْتُمْ أُولاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لا یُحِبُّونَکُمْ                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 325

 وَ تُؤْمِنُونَ بِالْکِتابِ کُلِّهِ)

.

سپس قرآن چهره اصلى آنها را معرفى کرده، مى‏گوید: «این دسته از اهل کتاب منافق هستند، چون با شما ملاقات کنند، مى‏گویند ما ایمان داریم و آیین شما را تصدیق مى‏کنیم، ولى چون تنها شوند، از شدت کینه و عداوت و خشم سر انگشتان خود را به دندان مى‏گیرند» (وَ إِذا لَقُوکُمْ قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیْظِ).

اى پیامبر! «بگو: با همین خشمى که دارید، بمیرید» و این غصّه تا روز مرگ دست از شما برنخواهد داشت (قُلْ مُوتُوا بِغَیْظِکُمْ).

شما از وضع آنها آگاه نبودید، و خدا آگاه است «زیرا خداوند از اسرار درون سینه‏ها باخبر است» (إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

 (آیه 120)- در این آیه یکى از نشانه‏هاى کینه و عداوت آنها بازگو شده است که «اگر فتح و پیروزى و پیشامد خوبى براى شما رخ دهد، آنها ناراحت مى‏شوند، و چنانچه حادثه ناگوارى براى شما رخ دهد خوشحال مى‏شوند» (إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِها).

 «اما اگر در برابر کینه‏توزیهاى آنها استقامت کنید، و پرهیزکار و خویشتن دار باشید، آنان نمى‏توانند به وسیله نقشه‏هاى خائنانه خود به شما لطمه‏اى وارد کنند، زیرا خداوند به آنچه مى‏کنید کاملا احاطه دارد» (وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ).

 (آیه 121)- از این به بعد آیاتى شروع مى‏شود که در باره یک حادثه مهم و پردامنه اسلامى یعنى جنگ «احد» نازل شده.

در آغاز اشاره به بیرون آمدن پیامبر از مدینه براى انتخاب لشکرگاه در دامنه احد کرده و مى‏گوید: «به خاطر بیاور اى پیامبر! آن روز را که صبحگاهان از مدینه از میان بستگان و اهل خود بیرون آمدى تا براى مؤمنان پایگاههایى براى نبرد با دشمن آماده سازى و خداوند شنوا و داناست» (وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِینَ مَقاعِدَ لِلْقِتالِ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 326

 سپس به گوشه دیگرى از این ماجرا اشاره کرده مى‏فرماید: «در آن هنگام دو طایفه از مسلمانان (که طبق نقل تواریخ «بنو سلمه» از قبیله اوس و «بنو حارثه» از قبیله خزرج بودند) تصمیم گرفتند که سستى به خرج دهند و از وسط راه به مدینه باز گردند» (إِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا).

علت این تصمیم شاید این بود که آنها از طرفداران نظریه «جنگ در شهر» بودند و پیامبر با نظر آنها مخالفت کرده بود، اما چنانکه از ذیل آیه استفاده مى‏شود آن دو طایفه به زودى از تصمیم خود بازگشتند، و به همکارى با مسلمانان ادامه دادند، لذا قرآن مى‏گوید: «خداوند یاور و پشتیبان این دو طایفه بود و افراد با ایمان باید بر خدا تکیه کنند» (وَ اللَّهُ وَلِیُّهُما وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ) «1».

 (آیه 123)- از اینجا به بعد آیاتى است که براى تقویت روحیه، شکست‏خورده مسلمانان در یک حالت بحرانى نازل گردید، نخست در آن اشاره به پیروزى چشمگیر مسلمانان در میدان بدر شده تا با یادآورى آن خاطره، به آینده خویش دلگرم شوند و لذا مى‏فرماید: «خداوند شما را در بدر پیروزى داد در حالى که نسبت به دشمن ضعیف، و از نظر عده و تجهیزات قابل مقایسه با آنها نبودید» (وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ).

عدد شما 313 نفر با تجهیزات کم، و مشرکان بیش از هزار نفر و با تجهیزات فراوان بودند.

 «حال که چنین است، از خدا بپرهیزید، و از تکرار مخالفت فرمان پیشواى خود، یعنى پیامبر اجتناب کنید تا شکر نعمتهاى گوناگون او را بجاى آورده باشید» (فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

 (آیه 124)- سپس خاطره یارى مسلمانان را در میدان بدر به وسیله فرشتگان یادآورى کرده و مى‏گوید: «در آن هنگام که تو، به مؤمنان مى‏گفتى: آیا کافى نیست پروردگارتان شما را به سه هزار نفر از فرشتگان که (از آسمان) فرود آیند

__________________________________________________

 (1) مشروح ماجراى احد را ذیل همین آیه در «تفسیر نمونه» مطالعه فرمایید.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 327

یارى کند»! (إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُنْزَلِینَ).

 (آیه 125)- «آرى! امروز هم اگر استقامت به خرج دهید و به استقبال سپاه قریش بشتابید، و تقوا را پیشه کنید، و مانند روز گذشته، با فرمان پیامبر مخالفت ننمایید، اگر در این حال مشرکان به سرعت به سوى شما برگردند، خداوند به وسیله پنج هزار نفر از فرشتگان که همگى داراى نشانه‏هاى مخصوصى هستند شما را یارى خواهد کرد» (بَلى‏ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ).

 (آیه 126)- «اما توجه داشته باشید که آمدن فرشتگان به یارى شما، تنها براى تشویق و بشارت و اطمینان خاطر و تقویت روحیه شماست، و گر نه پیروزى تنها از ناحیه خداوندى است که بر همه چیز قادر و در همه کار حکیم است» هم راه پیروزى را مى‏داند و هم قدرت بر اجراى آن دارد (وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرى‏ لَکُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُکُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ).

 (آیه 127)- در این آیه خداوند مى‏فرماید: «این که به شما وعده داده شده است که فرشتگان را در برخورد جدید با دشمن به یارى شما بفرستد، براى این است که قسمتى از پیکر لشکر مشرکان را قطع کند، و آنها را با ذلّت و رسوایى باز گرداند» (لِیَقْطَعَ طَرَفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْ یَکْبِتَهُمْ فَیَنْقَلِبُوا خائِبِینَ).

 (آیه 128)

شأن نزول:

پس از آن که دندان و پیشانى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در جنگ «احد» شکست و آن همه ضربات سخت بر پیکر مسلمین وارد شد، پیامبر از آینده مشرکان نگران گردید و پیش خود فکر مى‏کرد چگونه این جمعیت قابل هدایت خواهند بود و فرمود: «چگونه چنین جمعیتى رستگار خواهند شد که با پیامبر خود چنین رفتار مى‏کنند در حالى که وى آنها را به سوى خدا دعوت مى‏کند».

آیه نازل شد و به پیامبر دلدارى داد که تو مسؤول هدایت آنها نیستى بلکه تنها موظف به تبلیغ آنها مى‏باشى.

تفسیر:

در تفسیر این آیه سخن بسیار رفته است ولى این موضوع مسلم است                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 328

 که پس از جنگ احد نازل شده و مربوط به حوادث آن است.

به هر حال آیه مى‏گوید: «در باره سرنوشت (کافران یا مؤمنان فرارى از جنگ) کارى از دست تو ساخته نیست مگر این که خدا بخواهد آنها را ببخشد یا به خاطر ستمى که کرده‏اند مجازاتشان کند» (لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ).

 (آیه 129)- این آیه در حقیقت تأکیدى است براى آیه قبل، مى‏گوید:

 «و آنچه در آسمانها و زمین است از آن خداست، هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) مى‏بخشد و هر کس را بخواهد مجازات مى‏کند» (وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ).

سپس مى‏افزاید: در عین حال که مجازات او شدید است «او آمرزنده و مهربان است» و رحمت او بر غضب او پیشى مى‏گیرد (وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

 (آیه 130)- تحریم رباخوارى! این آیه و هشت آیه بعد از آن محتوى یک سلسله برنامه‏هاى اقتصادى، اجتماعى و تربیتى است. در این آیه روى سخن را به مؤمنان کرده، مى‏فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! ربا (و سود پول) را چند برابر نخورید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً).

عرب در زمان جاهلیت آلودگى شدیدى به رباخوارى داشت، به همین دلیل قرآن براى ریشه‏کن ساختن رباخوارى حکم تحریم را تدریجا و در چهار مرحله بیان کرده است:

1- در آیه 39 سوره روم در باره «ربا» به یک پند اخلاقى قناعت شده.

2- در آیه 161 سوره نساء «ربا» به عنوان یک عادت زشت یهود مورد سرزنش قرار گرفته است.

3- در آیات 275 تا 279 سوره بقره، نیز هر گونه رباخوارى را ممنوع و در حکم جنگ با خدا ذکر نموده است.

4- و بالاخره در آیه مورد بحث، حکم تحریم ربا صریحا ذکر شده، امّا تنها به یک نوع از انواع ربا که نوع شدید و فاحش آن است اشاره شده است.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 329

 منظور از «ربا فاحش» این است که سرمایه به شکل تصاعدى در مسیر ربا سیر کند یعنى سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعا مورد ربا قرار گیرند.

در پایان آیه مى‏فرماید: «اگر مى‏خواهید رستگار شوید باید تقوى را پیشه کنید و از این گناه بپرهیزید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

 (آیه 131)- در این آیه، مجددا روى حکم تقوى تأکید کرده، مى‏فرماید:

 «و از آتشى بپرهیزید، که براى کافران آماده شده است» (وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ).

از تعبیر «کافرین» استفاده مى‏شود که اصولا رباخوارى با روح ایمان سازگار نیست و رباخواران از آتشى که در انتظار کافران است سهمى دارند.

 (آیه 132)- تهدید آیه قبل با تشویقى که در این آیه براى مطیعان و فرمانبرداران ذکر شده تکمیل مى‏گردد، مى‏فرماید: «فرمان خدا و پیامبر را اطاعت کنید و رباخوارى را ترک گویید تا مشمول رحمت الهى شوید» (وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ).

 (آیه 133)- مسابقه در مسیر سعادت! به دنبال آیات گذشته که بدکاران را تهدید به مجازات آتش و نیکوکاران را تشویق به رحمت الهى مى‏کرد، در این آیه کوشش و تلاش نیکوکاران را تشبیه به یک مسابقه معنوى کرده که هدف نهایى آن آمرزش الهى و نعمتهاى جاویدان بهشت است، مى‏فرماید: «براى رسیدن به آمرزش الهى بر یکدیگر سبقت بگیرید» (وَ سارِعُوا إِلى‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ).

از آنجا که رسیدن به هر مقام معنوى بدون آمرزش و شستشوى از گناه ممکن نیست، هدف این مسابقه معنوى در درجه اول مغفرت و دومین هدف آن بهشت قرار داده شده «بهشتى که وسعت آن، پهنه آسمانها و زمین است» (وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ).

در پایان آیه تصریح مى‏کند که: «این بهشت، با آن عظمت، براى پرهیزکاران آماده شده است» (أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ).

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 330

 (آیه 134)- سیماى پرهیزکاران! از آنجا که در آیه قبل وعده بهشت جاویدان به پرهیزکاران داده شده در این آیه پرهیزکاران را معرفى مى‏کند و پنج صفت از اوصاف عالى و انسانى براى آنها ذکر نموده است:

1- «آنها در همه حال انفاق مى‏کنند چه موقعى که در راحتى و وسعتند و چه زمانى که در پریشانى و محرومیتند» (الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ).

جالب توجه این که در اینجا نخستین صفت برجسته پرهیزکاران «انفاق» ذکر شده، زیرا این آیات نقطه مقابل صفاتى را که در باره رباخواران و استثمارگران در آیات قبل ذکر شد، بیان مى‏کند، به علاوه گذشت از مال و ثروت آن هم در حال خوشى و تنگدستى روشنترین نشانه مقام تقواست.

2- «آنها بر خشم خود مسلّطند» (وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ).

3- «آنها از خطاى مردم مى‏گذرند» (وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ).

فرو بردن خشم بسیار خوب است اما به تنهایى کافى نیست زیرا ممکن است کینه و عداوت را از قلب انسان ریشه کن نکند، در این حال براى پایان دادن به حالت عداوت باید «کظم غیظ» با «عفو و بخشش» توأم گردد.

4- آنها نیکوکارند «و خداوند نیکوکاران را دوست دارد» (وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ).

در اینجا اشاره به مرحله عالیتر از عفو شده، که انسان با نیکى کردن در برابر بدى (آنجا که شایسته است) ریشه دشمنى را در دل طرف بسوزاند و قلب او را نسبت به خویش مهربان گرداند.

 (آیه 135)- پنجم: «و آنها که وقتى مرتکب عمل زشتى شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا مى‏افتند و براى گناهان خود طلب آمرزش مى‏کنند» (وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ).

از آیه فوق استفاده مى‏شود که انسان تا به یاد خداست مرتکب گناه نمى‏شود، اما این فراموشکارى و غفلت در افراد پرهیزکار دیرى نمى‏پاید، به زودى به یاد خدا مى‏افتند و گذشته را جبران مى‏کنند «و کیست جز خدا که گناهان را                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 331

 ببخشد»؟ (وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ).

در پایان آیه براى تأکید مى‏گوید: «آنها هرگز با علم و آگاهى بر گناه خویش اصرار نمى‏ورزند و تکرار گناه نمى‏کنند» (وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلى‏ ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).

 (آیه 136)- در این آیه پاداش پرهیزکارانى که صفات آنها در دو آیه گذشته آمد توضیح داده، مى‏گوید: «آنها پاداششان آمرزش پروردگار و بهشتهایى است که از زیر درختانش نهرها جارى است (و لحظه‏اى آب از آنها قطع نمى‏شود) بهشتى که بطور جاودان در آن خواهند بود» (أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها).

و در پایان آیه مى‏گوید: «این چه پاداش نیکى است براى آنها که اهل عمل هستند» (وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ).

نه افراد واداده و تنبل که همیشه از تعهدات و مسؤولیتهاى خویش مى‏گریزند.

 (آیه 137)- بررسى تاریخ گذشتگان! قرآن مجید پیوند فکرى و فرهنگى نسل حاضر با گذشتگان براى درک حقایق، لازم و ضرورى مى‏داند، زیرا از ارتباط و گره خوردن این دو زمان (گذشته و حاضر) وظیفه و مسؤولیت آیندگان روشن مى‏شود، در آیه مورد بحث مى‏فرماید: «خداوند سنتهایى در اقوام گذشته داشته که این سنن هرگز جنبه اختصاصى ندارد و به صورت یک سلسله قوانین حیاتى در باره همگان اجرا مى‏شود» (قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ).

در این سنن پیشرفت و تعالى افراد با ایمان و مجاهد و متحد و بیدار پیش بینى شده و شکست و نابودى ملتهاى پراکنده و بى‏ایمان و آلوده به گناه نیز پیش‏بینى گردیده که در تاریخ بشریت ثبت است.

روى این جهت قرآن مجید به مسلمانان دستور مى‏دهد «بروید در روى زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملتهاى گذشته و زمامداران و فراعنه گردنکش و جبار دقت کنید، و بنگرید پایان کار آنها که کافر شدند، و پیامبران خدا را تکذیب کردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود؟ و سر انجام کار آنها به کجا رسید»؟ (فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ).

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 332

 (آیه 138)- در این آیه مى‏گوید: «آنچه در آیات فوق گفته شد بیانیه روشنى است براى همه انسانها و وسیله هدایت و اندرزى است براى همه پرهیزکاران» (هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ).

یعنى در عین این که این بیانات جنبه همگانى و مردمى دارد تنها پرهیزکاران و افراد با هدف از آن الهام مى‏گیرند و هدایت مى‏شوند.

 (آیه 139)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و چهار آیه بعد از آن روایات متعددى وارد شده که از آنها استفاده مى‏شود این چند آیه دنباله آیاتى است که در باره جنگ احد داشتیم، و این آیات تجزیه و تحلیلى است روى نتایج جنگ احد، زیرا همانطور که گفتیم جنگ احد بر اثر نافرمانى و عدم انضباط نظامى جمعى از سربازان اسلام، در پایان به شکست انجامید و جمعى از شخصیتها و چهره‏هاى برجسته اسلام از جمله «حمزه» عموى پیامبر، در این میدان شربت شهادت نوشیدند.

پیامبر همان شب با یاران خود به میان کشتگان رفت و براى بزرگداشت ارواح شهداء بر سر جنازه یکایک آنها مى‏نشست و اشک مى‏ریخت و طلب آمرزش مى‏نمود، و سپس اجساد همه آنها در دامنه کوه احد در میان اندوه فراوان به خاک سپرده شد، در این لحظات حساس که مسلمانان نیاز شدید به تقویت روحى و هم استفاده معنوى از نتایج شکست داشتند این آیات نازل گردید.

تفسیر:

نتایج جنگ احد- در این آیه به مسلمانان هشدار داده، مى‏گوید افراد بیدار همانطور که از پیروزیها استفاده مى‏کنند از شکستها نیز درس مى‏آموزند و در پرتو آن نقاط ضعفى را که سر چشمه شکست شده، پیدا مى‏کنند و با برطرف ساختن آن براى پیروزى نهایى آماده مى‏شوند، لذا آیه شریفه مى‏فرماید: «و سست نشوید و غمگین مگردید شما برترید اگر ایمان داشته باشید» (وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) یعنى، شکست شما در حقیقت به خاطر از دست دادن روح ایمان و آثار آن بوده.

 (آیه 140)- در این آیه درس دیگرى براى رسیدن به پیروزى نهایى به                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 333

 مسلمانان داده شده است که: «اگر به شما جراحتى رسید به آنها هم جراحتى همانند آن رسید» (إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ).

بنابراین، سستى و اندوه شما براى چیست؟! سپس اشاره به یکى از سنن الهى شده است که در زندگى بشر حوادث تلخ و شیرین رخ مى‏دهد که هیچ کدام پایدار نیست، و «خداوند این ایام را در میان مردم بطور مداوم گردش مى‏دهد» تا سنت تکامل از لابلاى این حوادث آشکار شود (وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ).

و سپس اشاره به نتیجه این حوادث ناگوار کرده، مى‏فرماید: «اینها به خاطر آن است که افراد با ایمان، از مدعیان ایمان شناخته شوند» (وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا).

 «و یکى از نتایج این شکست دردناک این بود که شما شهیدان و قربانیانى، در راه اسلام بدهید» (وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ).

اصولا ملتى که قربانى در راه اهداف مقدس خود ندهد همیشه آنها را کوچک مى‏شمرد اما به هنگامى که قربانى داد هم خود او، و هم نسلهاى آینده او، به دیده عظمت به آن مى‏نگرند.

در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند ستمگران را دوست نمى‏دارد» (وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ) و بنابراین از آنها حمایت نخواهد کرد.

(آیه 141)- در این آیه به یکى دیگر از نتایج طبیعى شکست جنگ احد اشاره شده است و آن این که این گونه شکستها نقاط ضعف و عیوب جمعیتها را آشکار مى‏سازد و وسیله مؤثرى است براى شستشوى این عیوب، قرآن مى‏گوید:

 «خدا مى‏خواست در این میدان جنگ، افراد با ایمان را خالص گرداند و نقاط ضعفشان را به آنها نشان بدهد و کافران را تدریجا نابود سازد» (وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ).

 (آیه 142)- در این آیه قرآن با استفاده از حادثه احد براى تصحیح یک اشتباه فکرى مسلمانان اقدام مى‏کند و مى‏گوید: «آیا شما چنین پنداشتید که بدون                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 334

 جهاد و استقامت در راه خدا مى‏توانید در بهشت برین جاى گیرید (شما گمان کردید داخل شدن در آن سعادت معنوى تنها با انتخاب نام مسلمان و یا عقیده بدون عمل ممکن است؟) در حالى که هنوز خداوند مجاهدان از شما و صابران را مشخص نساخته است» (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ).

 (آیه 143)- بعد از جنگ بدر و شهادت پرافتخار جمعى از مسلمانان عده‏اى در جلسات مى‏نشستند و پیوسته آرزوى شهادت مى‏کردند که اى کاش این افتخار در میدان بدر نصیب ما نیز شده بود، مطابق معمول در میان آنها جمعى صادق بودند و عده‏اى متظاهر و دروغگو، اما چیزى طول نکشید که جنگ وحشتناک احد پیش آمد، مجاهدان راستین با شهامت جنگیدند و شربت شهادت نوشیدند و به آرزوى خود رسیدند اما جمعى از دروغگویان هنگامى که آثار شکست را در ارتش اسلام مشاهده کردند از ترس کشته شدن فرار کردند، این آیه آنها را سرزنش مى‏کند، مى‏گوید: «و شما تمنّاى مرگ (و شهادت در راه خدا) را پیش از آن که با آن رو برو شوید مى‏کردید، سپس آن را با چشم خود دیدید در حالى که به آن نگاه مى‏کردید» و حاضر نبودید به آن تن در دهید، چقدر میان گفتار و کردار شما فاصله است! (وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ).

 (آیه 144)

شأن نزول:

این آیه نیز ناظر به یکى دیگر از حوادث جنگ احد است و آن این که: در همان حال که آتش جنگ میان مسلمانان و بت‏پرستان به شدت شعله‏ور بود ناگهان صدایى بلند شد و کسى گفت: محمّد را کشتم ... محمّد را کشتم ...!

جمعى که اکثریت را تشکیل مى‏دادند به دست و پا افتاده و از میدان جنگ به سرعت خارج مى‏شدند، اما در مقابل آنها اقلیتى فداکار و پایدار همچون على علیه السّلام و أبو دجانة و طلحة و بعضى دیگر بودند که بقیه را به استقامت دعوت مى‏کردند.

آیه در این مورد نازل گردید و دسته اول را سخت نکوهش کرد.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 335

تفسیر:

فرد پرستى ممنوع- مسأله فرد پرستى یکى از بزرگترین خطراتى است که مبارزات هدفى را تهدید مى‏کند، وابستگى به شخص معین اگر چه پیامبر خاتم باشد مفهومش پایان یافتن کوشش و تلاش براى پیشرفت، به هنگام از دست رفتن آن شخص است و این وابستگى یکى از نشانه‏هاى بارز عدم رشد اجتماعى است.

قرآن در آیه مورد بحث با صراحت مى‏گوید: «محمّد تنها فرستاده خداست، پیش از او هم فرستادگانى بودند که از دنیا رفتند آیا اگر او بمیرد یا کشته شود باید شما سیر قهقرایى کنید؟ و به آیین بت پرستى باز گردید»؟ (وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِکُمْ).

سپس مى‏فرماید: «آنها که عقب‏گرد کنند و به دوران کفر و بت پرستى باز گردند تنها به خود زیان مى‏رسانند نه به خدا» (وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى‏ عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً).

زیرا با این عمل نه تنها چرخهاى سعادت خود را متوقف مى‏سازند بلکه آنچه را به دست آورده‏اند نیز به سرعت از دست خواهند داد.

در پایان آیه به اقلیتى که در جنگ احد على رغم همه مشکلات و انتشار خبر شهادت پیغمبر، دست از جهاد برنداشتند اشاره کرده و کوششهاى آنها را مى‏ستاید و آنها را به عنوان شاکران و کسانى که از نعمتها در راه خدا استفاده کردند معرفى مى‏کند مى‏گوید: «خداوند این شاکران را پاداش نیک مى‏دهد» (وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ).

 (آیه 145)- همان طور که گفتیم شایعه بى‏اساس شهادت پیامبر در احد عده زیادى از مسلمانان را به وحشت افکند تا آنجا که از میدان جنگ فرار کردند و حتى بعضى مى‏خواستند از اسلام هم برگردند، در این آیه مجددا براى تنبیه و بیدارى این دسته مى‏فرماید: «مرگ به دست خدا و فرمان اوست و براى هر کس اجلى مقرّر شده است که نمى‏تواند از آن فرار کند» (وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتاباً مُؤَجَّلًا).

بنابراین اگر پیامبر در این میدان شربت شهادت مى‏نوشید چیزى جز انجام                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 336

 یافتن یک سنت الهى نبود.

از سوى دیگر فرار از میدان جنگ نمى‏تواند از فرا رسیدن اجل جلوگیرى کند همان‏طور که شرکت در میدان جهاد نیز اجل انسان را جلو نمى‏اندازد.

در پایان آیه مى‏فرماید: سعى و کوشش انسان هیچ گاه ضایع نمى‏شود «اگر هدف کسى تنها نتیجه‏هاى مادى و دنیوى باشد (و همانند بعضى از رزمندگان احد تنها به خاطر غنیمت تلاش کند) بالاخره بهره‏اى از آن به دست مى‏آورد اما اگر هدف عالیتر بود، و کوششها در مسیر حیات جاویدان و فضایل انسانى به کار افتاد، باز به هدف خود خواهد رسید» (وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها).

بنابراین، حالا که رسیدن به دنیا یا آخرت هر دو نیازمند به کوشش است، پس چرا انسان سرمایه‏هاى وجودى خود را در مسیر دوم که یک مسیر عالى و پایدار است به کار نیندازد؟

سپس بار دیگر تأکید مى‏کند که «پاداش شاکران را به زودى خواهیم داد» (وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ).

 (آیه 146)- مجاهدان پیشین! به دنبال حوادث احد با یادآورى شجاعت و ایمان و استقامت مجاهدان و یاران پیامبران گذشته مسلمانان را به شجاعت و فداکارى و پایدارى تشویق مى‏کند و در ضمن آن دسته‏اى را که از میدان احد فرار کردند سرزنش مى‏نماید و مى‏گوید: «پیامبران بسیارى بودند که خدا پرستان مبارزى در صف یاران آنها قرار داشتند، آنها هیچ گاه در برابر آنچه (از تلفات سنگین و جراحات سخت) در راه خدا به آنان مى‏رسید سست نشدند و ناتوان نگردیدند و تن به تسلیم ندادند» (وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا).

 «بدیهى است خداوند هم، چنین افرادى را دوست دارد که دست از مقاومت برنمى‏دارند» (وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ).

 (آیه 147)- آنها به هنگامى که احیانا بر اثر اشتباهات یا سستى‏ها، یا                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 337

 لغزشهایى گرفتار مشکلاتى در برابر دشمن مى‏شدند، به جاى این که میدان را به او بسپارند و یا تسلیم شوند و یا فکر ارتداد و بازگشت به کفر در مغز آنها پیدا شود، روى به درگاه خدا مى‏آوردند و «گفتار آنها فقط این بود که پروردگارا! گناهان ما را ببخش، و از تندرویهاى ما در کارها صرف نظر کن، قدمهاى ما را استوار بدار، و ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان»! (وَ ما کانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فِی أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرِینَ).

 (آیه 148)- آنها با این طرز تفکر و عمل به زودى پاداش خود را از خدا مى‏گرفتند «لذا خداوند هم پاداش این جهان که فتح و پیروزى بر دشمن بود و هم پاداش نیک آن جهان را به آنها داد» (فَآتاهُمُ اللَّهُ ثَوابَ الدُّنْیا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ).

و در پایان آیه آنها را جزء نیکوکاران شمرده و مى‏فرماید: «خدا نیکوکاران را دوست دارد» (وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ).

 (آیه 149)- اخطارهاى مکرر! بعد از پایان جنگ احد دشمنان اسلام با یک سلسله تبلیغات مسموم کننده در لباس نصیحت و دلسوزى تخم تفرقه در میان مسلمانان مى‏پاشیدند و آنها را نسبت به اسلام بدبین مى‏کردند در این آیه به مسلمانان اخطار مى‏کند و از پیروى آنها بر حذر مى‏دارد و مى‏گوید: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! اگر از کفار پیروى کنید شما را به عقب بر مى‏گردانند (و پس از پیمودن راه پرافتخار تکامل معنوى و مادى در پرتو تعلیمات اسلام) به نقطه اول که نقطه کفر و فساد بود سقوط مى‏دهند و در این موقع بزرگترین زیانکارى دامنگیر شما خواهد شد» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا الَّذِینَ کَفَرُوا یَرُدُّوکُمْ عَلى‏ أَعْقابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ).

چه زیانى از این بالاتر که انسان اسلام را با کفر، و سعادت را با شقاوت، و حقیقت را با باطل معاوضه کند.

 (آیه 150)- در این آیه تأکید مى‏کند که «خدا پشتیبان و سر پرست شماست و او بهترین یاوران است» (بَلِ اللَّهُ مَوْلاکُمْ وَ هُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ).

یاورى است که هرگز مغلوب نمى‏شود و هیچ قدرتى با قدرت او برابرى                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 338

 ندارد در حالى که یاوران دیگر ممکن است گرفتار شکست و نابودى شوند.

(آیه 151)-

در این آیه اشاره به نجات معجزه آساى مسلمانان بعد از جنگ احد مى‏کند و مى‏فرماید: «ما به زودى در دل کفار رعب و وحشت مى‏افکنیم» یعنى، همان‏طور که در پایان جنگ احد افکندیم و نمونه آن را با چشم خود دیدید (سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ).

و در جمله بعد، علت افکندن رعب و ترس را در دلهاى آنها چنین بیان مى‏کند: «به این جهت که آنها چیزهایى را بدون دلیل شریک خدا قرار داده بودند» (بِما أَشْرَکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً).

در پایان آیه به سرنوشت این افراد اشاره کرده، مى‏فرماید: این افراد به خود و اجتماع خود ستم کرده‏اند «و بنابراین جایگاهى جز آتش نخواهند داشت و چه بد جایگاهى است» (وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِینَ).

 (آیه 152)- شکست پس از پیروزى! در ماجراى جنگ احد گفتیم:

مسلمانان در آغاز جنگ با اتحاد و شجاعت خاصى جنگیدند، و به زودى پیروز شدند، ولى نافرمانى جمعى از تیراندازان که سنگر خود را رها کردند و به جمع آورى غنایم مشغول شدند سبب شد که ورق برگردد و شکست سختى به لشگر اسلام وارد گردد. هنگامى که مسلمانان با دادن تلفات و خسارات سنگینى به مدینه باز مى‏گشتند با یکدیگر مى‏گفتند مگر خداوند به ما وعده فتح و پیروزى نداده بود؟

پس چرا در این جنگ شکست خوردیم؟

از این به بعد قرآن ضمن پاسخ آنها، علل شکست را توضیح مى‏دهد، مى‏فرماید: «وعده خدا در باره پیروزى شما کاملا درست بود و به همین دلیل در آغاز جنگ پیروز شدید و به فرمان خدا دشمنان را به قتل مى‏رساندید و این وعده تا زمانى که دست از استقامت و پیروى فرمان پیغمبر برنداشته بودید ادامه داشت، شکست از آن زمان شروع شد که سستى و نافرمانى شما را فرا گرفت» (وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذا فَشِلْتُمْ).

یعنى، اگر تصور کردید که وعده پیروزى بدون قید و شرط بوده، سخت در                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 339

 اشتباه بوده‏اید تمام وعده‏هاى پیروزى مشروط به پیروى از فرمان خداست.

سپس قرآن مى‏گوید: «پس از مشاهده آن پیروزى چشم گیر که مورد علاقه شما بود راه عصیان پیش گرفتید و (بر سر رها کردن سنگرها) به نزاع پرداختید» (وَ تَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَ عَصَیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما أَراکُمْ ما تُحِبُّونَ).

سپس مى‏افزاید: «در این موقع جمعى از شما خواستار دنیا و جمع غنایم بودید در حالى که جمعى دیگر ثابت قدم و خواستار آخرت و پاداشهاى الهى بودند» (مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَةَ).

در اینجا ورق برگشت «و خداوند پیروزى شما را به شکست تبدیل کرد تا شما را بیازماید و تنبیه کند و پرورش دهد» (ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ).

 «سپس خداوند همه این نافرمانیها و گناهان شما را بخشید (در حالى که سزاوار مجازات بودید) زیرا خداوند نسبت به مؤمنان از هر گونه نعمتى فرو گذار نمى‏کند» (وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ).

 (آیه 153)- در این آیه صحنه پایان احد را به مسلمانان یادآورى مى‏کند و مى‏فرماید: «به خاطر بیاورید هنگامى را که به هر طرف پراکنده مى‏شدید و فرار مى‏کردید و هیچ گاه به عقب سر نمى‏کردید که سایر برادران شما در چه حالند در حالى که پیامبر از پشت سر شما را صدا مى‏زد» (إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلى‏ أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فِی أُخْراکُمْ).

فریاد مى‏زد که: «بندگان خدا! به سوى من باز گردید، به سوى من باز گردید، من رسول خدایم».

ولى هیچ یک از شما به سخنان او توجه نداشتید «در این هنگام غم و اندوه یکى پس از دیگرى به سوى شما رو آورد» (فَأَثابَکُمْ غَمًّا بِغَمٍّ).

هجوم سیل غم و اندوه به سوى شما «براى این بود که دیگر به خاطر از دست رفتن غنایم جنگى غمگین نشوید و از جراحاتى که در میدان جنگ در راه پیروزى به شما مى‏رسد نگران نباشید و خداوند از آنچه انجام مى‏دهید آگاه است» (لِکَیْلا تَحْزَنُوا عَلى‏ ما فاتَکُمْ وَ لا ما أَصابَکُمْ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 340

 (آیه 154)- شب بعد از جنگ احد، شب دردناک و پر اضطرابى بود، مسلمانان پیش بینى مى‏کردند که سربازان فاتح قریش بار دیگر به مدینه باز گردند. در این میان مجاهدان راستین و توبه کنندگانى که از فرار احد پشیمان شده بودند، به لطف پروردگار اعتماد داشتند و به وعده‏هاى پیغمبر دلگرم بودند آیه مورد بحث ماجراى آن شب را تشریح مى‏کند و مى‏گوید: «سپس بعد از آن همه غم و اندوه روز احد، آرامش را بر شما نازل کرد» (ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً).

 «این آرامش همان خواب سبکى بود که جمعى از شما را فرا گرفت، اما جمع دیگرى بودند که تنها به فکر جان خود بودند و به چیزى جز نجات خویش نمى‏اندیشدند و به همین جهت آرامش را بکلى از دست داده بودند» (نُعاساً یَغْشى‏ طائِفَةً مِنْکُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ).

سپس به تشریح گفتگوها و افکار منافقان و افراد سست ایمان که در آن شب بیدار ماندند پرداخته مى‏گوید: «آنها در باره خدا گمانهاى نادرست همانند گمانهاى دوران جاهلیت و قبل از اسلام داشتند و در افکار خود احتمال دروغ بودن وعده‏هاى پیامبر را مى‏دادند» (یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ).

و به یکدیگر و یا خویشتن مى‏گفتند: «آیا ممکن است با این وضع دلخراشى که مى‏بینیم پیروزى نصیب ما بشود»؟ (هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَیْ‏ءٍ).

یعنى، بسیار بعید و یا غیر ممکن است، قرآن در جواب آنها مى‏گوید: «بگو:

آرى! پیروزى به دست خداست و اگر او بخواهد و شما را شایسته ببیند نصیب شما خواهد شد» (قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ).

 «آنها در دل خود امورى را پنهان مى‏دارند که براى تو آشکار نمى‏سازند» (یُخْفُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ).

گویا آنها چنین مى‏پنداشتند که شکست احد نشانه نادرست بودن آیین اسلام است و لذا «مى‏گفتند: اگر ما بر حق بودیم و سهمى از پیروزى داشتیم در اینجا این همه کشته نمى‏دادیم» (یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا).

خداوند در پاسخ آنها به دو مطلب اشاره مى‏کند، مى‏فرماید: «بگو: اگر هم                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 341

 در خانه‏هاى خود بودید آنهایى که کشته شدن بر آنها مقرر شده بود قطعا به سوى آرامگاه خود بیرون مى‏آمدند» و آنها را به قتل مى‏رساندند (قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلى‏ مَضاجِعِهِمْ).

دیگر این که «باید این حوادث پیش بیاید که خداوند آنچه در دل دارید بیازماید و صفوف مشخص گردد (و به علاوه افراد تدریجا پرورش یابند) و نیات آنها خالص و ایمان آنها محکم و قلوب آنها پاک شود» (وَ لِیَبْتَلِیَ اللَّهُ ما فِی صُدُورِکُمْ وَ لِیُمَحِّصَ ما فِی قُلُوبِکُمْ).

در پایان آیه مى‏گوید: «خداوند اسرار درون سینه‏ها را مى‏داند» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

و به همین دلیل تنها به اعمال مردم نگاه نمى‏کند بلکه مى‏خواهد قلوب آنها را نیز بیازماید و از هر گونه آلودگى به شرک و نفاق و شک و تردید پاک سازد.

 (آیه 155)- گناه سر چشمه گناه دیگر است! این آیه که باز ناظر به حوادث جنگ احد است حقیقت دیگرى را بازگو مى‏کند و آن این که: لغزشهایى که بر اثر وسوسه‏هاى شیطانى به انسان دست مى‏دهد بر اثر گناهان پیشین در انسان فراهم شده، و گر نه وسوسه‏هاى شیطانى در دلهاى پاک که آثار گناهان سابق در آن نیست اثرى در آن نمى‏گذارد و لذا مى‏فرماید: «آنهایى که در میدان احد فرار کردند شیطان آنان را به سبب پاره‏اى از اعمالشان به لغزش انداخت، اما خدا آنها را بخشید، خداوند آمرزنده و حلیم است» (إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما کَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ).

 (آیه 156)- بهره‏بردارى منافقان! حادثه احد زمینه را براى سمپاشى دشمنان و منافقان آماده ساخت، به همین دلیل آیات زیادى براى خنثى کردن این سمپاشیها نازل گردید در این آیه نیز به منظور درهم کوبیدن فعالیتهاى تخریبى منافقان و هشدار به مسلمانان، نخست به مؤمنان خطاب کرده، مى‏گوید: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! شما همانند کافران نباشید که هنگامى که برادرانشان (در راه خدا) به مسافرتى مى‏روند و یا در صف مجاهدان قرار مى‏گیرند و کشته مى‏شوند                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 342

 مى‏گویند: افسوس اگر نزد ما بودند نمى‏مردند و کشته نمى‏شدند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ کَفَرُوا وَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ إِذا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ أَوْ کانُوا غُزًّى لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا).

اگر شما مؤمنان تحت تأثیر سخنان گمراه کننده آنان قرار گیرید و همان حرفها را تکرار کنید طبعا روحیه شما ضعیف گشته و از رفتن به میدان جهاد و سفر در راه خدا خوددارى خواهید کرد و آنها به هدف خود نائل مى‏شوند، ولى شما این گونه سخنان را نگویید «تا خدا این حسرت را بر دل آنها (کافران) بگذارد» (لِیَجْعَلَ اللَّهُ ذلِکَ حَسْرَةً فِی قُلُوبِهِمْ).

سپس قرآن به سمپاشى آنها سه پاسخ منطقى مى‏دهد:

1- مرگ و حیات در هر حال به دست خداست (و مسافرت و یا حضور در میدان جنگ نمى‏تواند مسیر قطعى آن را تغییر دهد) و خداوند زنده مى‏کند و مى‏میراند و خدا به آنچه انجام مى‏دهید بیناست» (وَ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

 (آیه 157)- دوم: «تازه اگر در راه خدا بمیرید یا کشته شوید (و به گمان منافقان مرگى زودرس دامن شما را بگیرد چیزى از دست نداده‏اید) زیرا آمرزش و رحمت پروردگار از تمام اموالى که شما یا منافقان با ادامه حیات براى خود جمع آورى مى‏کنید بالاتر است» (وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ).

 (آیه 158)- سوم: از همه گذشته مرگ به معنى فنا و نابودى نیست که این قدر از آن وحشت دارید بلکه دریچه‏اى است به سوى زندگانى دیگرى در سطحى بسیار وسیعتر و آمیخته با ابدیت «و اگر بمیرید و یا کشته شوید به سوى خدا باز مى‏گردید» (وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ).

 (آیه 159)- فرمان عفو عمومى! این آیه نیز ناظر به حوادث احد است، زیرا بعد از مراجعت مسلمانان از احد، کسانى که از جنگ فرار کرده بودند، اطراف پیامبر را گرفته و ضمن اظهار ندامت، تقاضاى عفو و بخشش مى‏کردند.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 343

 خداوند در این آیه، عفو عمومى آنها را صادر کرد و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله با آغوش باز، خطاکاران توبه کار را پذیرفت.

نخست اشاره به یکى از مزایاى فوق العاده اخلاقى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله کرده، مى‏فرماید: «در پرتو رحمت و لطف پروردگار، تو با مردم مهربان شدى در حالى که اگر خشن و تندخو و سنگدل بودى از اطراف تو پراکنده مى‏شدند» (فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ).

سپس دستور مى‏دهد که «از تقصیر آنان بگذر، و آنها را مشمول عفو خود گردان و براى آنها طلب آمرزش کن» (فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ).

بعد از فرمان عفو عمومى، براى زنده کردن شخصیت مسلمانان و تجدید حیات فکرى و روحى آنان دستور مى‏دهد که باز هم «در کارها با آنها مشورت کن و رأى و نظر آنها را بخواه» (وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ).

سپس قرآن در ادامه مى‏افزاید: «اما هنگامى که تصمیم گرفتى (قاطع باش و) بر خدا توکل کن، زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد» (فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ).

همان اندازه که به هنگام مشورت باید، نرمش و انعطاف به خرج داد، در موقع اتخاذ تصمیم نهایى باید قاطع بود. بنابراین، پس از برگزارى مشاوره و روشن شدن نتیجه مشورت، باید هر گونه تردید و دو دلى و آراء پراکنده را کنار زد و با قاطعیت تصمیم گرفت و این همان چیزى است که در آیه فوق از آن تعبیر به «عزم» شده است و آن تصمیم قاطع مى‏باشد.

ضمنا از این آیه استفاده مى‏شود که توکل باید حتما بعد از مشورت و استفاده از همه امکاناتى که انسان در اختیار دارد قرار گیرد.

 (آیه 160)- نتیجه توکل! در این آیه که مکمل آیه قبل است، نکته توکل بر خداوند بیان شده است و آن این که: قدرت او بالاترین قدرتهاست و «اگر خداوند شما را یارى کند هیچ کس بر شما پیروز نخواهد شد، و اگر دست از یارى شما بردارد کیست که بعد از او شما را یارى کند» (إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَکُمْ وَ إِنْ یَخْذُلْکُمْ                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 344

 فَمَنْ ذَا الَّذِی یَنْصُرُکُمْ مِنْ بَعْدِهِ)

.

در آیه گذشته روى سخن به پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله بود و به او دستور مى‏داد، اما در این آیه روى سخن به همه مؤمنان است و به آنها مى‏گوید: همانند پیامبر، باید بر ذات پاک خدا تکیه کنند، و لذا در پایان آیه مى‏خوانیم: «و مؤمنان تنها بر ذات خداوند، باید توکل کنند» (وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

 (آیه 161)- هر گونه خیانتى ممنوع! هنگامى که بعضى از تیراندازان احد مى‏خواستند سنگر خود را براى جمع آورى غنیمت تخلیه کنند، امیر آنان، دستور داد از جاى خود حرکت نکنید رسول خدا شما را از غنیمت محروم نخواهد کرد.

ولى آن دنیاپرستان براى پنهان ساختن چهره واقعى خود گفتند: ما مى‏ترسیم پیغمبر در تقسیم غنایم ما را از نظر دور دارد.

قرآن در پاسخ آنها مى‏گوید: آیا شما چنین پنداشتید که پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله به شما خیانت خواهد کرد «در حالى که هیچ پیغمبرى ممکن نیست، خیانت کند» (وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ).

البته روشن است خیانت براى هیچ کس مجاز نیست خواه پیامبر باشد یا غیر پیامبر، ولى از آنجا که گفتگوى عذرتراشان جنگ «احد» در باره پیامبر صلّى اللّه علیه و آله بود آیه نیز نخست سخن از پیامبران مى‏گوید و سپس اضافه مى‏نماید: «هر کس خیانت کند، روز رستاخیز آنچه را در آن خیانت کرده، به عنوان مدرک جنایت بر دوش خویش حمل مى‏کند و یا همراه خود به صحنه محشر مى‏آورد» و به این ترتیب، در برابر همگان رسوا مى‏شود (وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ).

 «سپس به هر کس آنچه انجام داده و به دست آورده، داده مى‏شود و در باره هیچ کس ظلم و ستمى نمى‏شود» (ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

 (آیه 162)- آنها که در جهاد شرکت نکردند! در آیات گذشته در جوانب مختلف جنگ احد و نتایج آن بحث شد.

اکنون نوبت منافقان و مؤمنان سست ایمانى است که به پیروى از آنها در میدان جنگ حضور نیافتند، آیه مورد بحث سرنوشت آنها را تشریح مى‏کند                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 345

 و مى‏گوید: «آیا کسانى که فرمان خدا را اطاعت کردند و از خشنودى او پیروى نمودند، همانند کسانى هستند که به سوى خشم خدا باز گشتند و جایگاه آنها جهنم و بازگشت و پایان کار آنها، زشت و ناراحت کننده است» (أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ).

 (آیه 163)- در این آیه مى‏فرماید: «هر یک از آنها (منافقان و مجاهدان) براى خود درجه و موقعیتى در پیشگاه خدا دارند» (هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ).

و در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند نسبت به اعمال همه آنها بیناست» (وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ).

و به خوبى مى‏داند هر کس طبق نیت و ایمان و عمل خود شایسته کدامین درجه است.

 (آیه 164)- بزرگترین نعمت خداوند! در این آیه، سخن از بزرگترین نعمت الهى یعنى نعمت «بعثت پیامبر اسلام» به میان آمده است و در حقیقت، پاسخى است به سؤالاتى که در ذهن بعضى از تازه مسلمانان، بعد از جنگ احد خطور مى‏کرد، که چرا ما این همه گرفتار مشکلات و مصائب شویم؟ قرآن به آنها مى‏گوید: «خداوند بر مؤمنان منت گذارد (نعمت بزرگى بخشید) هنگامى که در میان آنها پیامبرى برانگیخت» (لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا).

سپس مى‏فرماید: یکى از مزایاى این پیامبر این است که: «او از جنس خود آنها و از نوع بشر است» (مِنْ أَنْفُسِهِمْ).

سپس مى‏گوید: این پیامبر سه برنامه مهم را در باره آنها اجرا مى‏کند نخست این که «آیات پروردگار را بر آنها بخواند و (دیگر این که) آنان را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد هر چند پیش از آن در گمراهى آشکار بودند» (یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

تعلیم، یعنى وارد ساختن حقایق دین در درون جان آنها و به دنبال آن تزکیه نفوس و تربیت ملکات اخلاقى و انسانى و از آنجا که هدف اصلى و نهایى تربیت است در آیه، قبل از تعلیم ذکر شده، در حالى که از نظر ترتیب طبیعى، تعلیم بر                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 346

 تربیت مقدم است.

مردم دنیا بویژه مردم جزیرة العرب در زمان بعثت پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله در ضلالت و گمراهى روشنى بودند، سیه روزى و بدبختى، جهل و نادانى، و آلودگیهاى گوناگون معنوى در آن عصر، تمام نقاط جهان را فرا گرفته بود، و این وضع نابسامان بر کسى پوشیده نبود.

(آیه 165)- بررسى دیگرى روى جنگ احد! جمعى از مسلمانان از نتایج دردناک جنگ، غمگین و نگران بودند، خداوند در این آیه سه نکته را به آنها گوشزد مى‏کند.

1- شما نباید از نتیجه یک جنگ نگران باشید، بلکه همه برخوردهاى خود را با دشمن روى هم محاسبه کنید «اگر به شما در این میدان، مصیبتى رسید در میدان دیگر (میدان جنگ بدر) دو برابر آن را به دشمن وارد ساختید» (أَ وَ لَمَّا أَصابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَیْها).

زیرا آنها در احد هفتاد نفر از شما را شهید کردند، در حالى که هیچ اسیر نگرفتند ولى شما در بدر هفتاد نفر از آنها را به قتل رساندید و هفتاد نفر را اسیر کردید.

2- «شما مى‏گویید: این مصیبت از کجا دامنگیرتان شد» (قُلْتُمْ أَنَّى هذا).

ولى «اى پیامبر! به آنها بگو: این مصیبت از وجود خود شما سر چشمه گرفته و عوامل شکست را باید در خودتان جستجو کنید» (قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِکُمْ).

3- شما نباید از آینده، نگران باشید «زیرا خداوند بر همه چیز قادر و تواناست» و اگر نقاط ضعف خود را جبران کنید، مشمول حمایت او خواهید شد (إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ).

 (آیه 166)- باید صفوف مشخص شود! آیه مورد بحث این نکته را تذکر مى‏دهد که هر مصیبتى (مانند مصیبت احد) که پیش مى‏آید علاوه بر این که بدون علت نیست وسیله آزمایشى است براى جدا شدن صفوف مجاهدان راستین از منافقان و یا افراد سست ایمان، لذا در قسمت اول آیه مى‏فرماید: «آنچه در روز احد آن روز که جمعیت مسلمانان با بت‏پرستان به هم در آویختند بر شما وارد شد به                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 347

 فرمان خدا بود و طبق خواست و اراده او صورت گرفت» (وَ ما أَصابَکُمْ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ).

منظور از «اذن الله» (فرمان خدا) همان اراده و مشیت اوست که به صورت قانون علیت در عالم هستى منعکس شده است.

و در پایان آیه مى‏فرماید: یکى دیگر از آثار این جنگ، این بود که: «صفوف مؤمنان و منافقان از هم مشخص شود و افراد با ایمان از سست ایمان شناخته گردند» (وَ لِیَعْلَمَ الْمُؤْمِنِینَ).

 (آیه 167)- در این آیه به اثر دیگرى اشاره کرده، مى‏فرماید: «تا کسانى که نفاق ورزیدند شناخته شوند» (وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ نافَقُوا).

سپس قرآن گفتگویى که میان بعضى از مسلمانان و منافقین، قبل از جنگ رد و بدل شد به این صورت بیان مى‏کند: بعضى از مسلمانان (که طبق نقل ابن عباس «عبد اللّه بن عمر بن حزام» بوده است) هنگامى که دید «عبد اللّه بن ابى سلول» با یارانش خود را از لشکر اسلام کنار کشیده و تصمیم بازگشت به مدینه دارند «گفت: بیایید یا به خاطر خدا و در راه او پیکار کنید و یا لا اقل در برابر خطرى که وطن و خویشان شما را تهدید مى‏کند دفاع نمایید» (وَ قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا).

ولى آنها به یک بهانه واهى دست زدند و «گفتند: ما اگر مى‏دانستیم جنگ مى‏شود بى‏گمان از شما پیروى مى‏کردیم» (قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ).

اینها بهانه‏اى بیش نبود، هم وقوع جنگ حتمى بود و هم مسلمانان در آغاز پیروز شدند و اگر شکستى دامنگیرشان شد، بر اثر اشتباهات و خلافکاریهاى خودشان بود، خداوند مى‏گوید: آنها دروغ مى‏گفتند: «آنها در آن روز به کفر نزدیکتر از ایمان بودند» (هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمانِ).

از جمله فوق استفاده مى‏شود که کفر و ایمان داراى درجاتى است که به عقیده و طرز عمل انسان بستگى دارد.

 «آنها به زبان چیزى مى‏گویند که در دل ندارند» (یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 348

 آنها به خاطر لجاجت روى پیشنهاد خود، دائر به جنگ کردن در خود مدینه، و با ترس از ضربات دشمن و یا بى‏علاقگى به اسلام از شرکت در میدان جنگ خوددارى کردند.

 «ولى خداوند به آنچه منافقان کتمان مى‏کنند آگاهتر است» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ).

هم در این جهان پرده از چهره آنان برداشته و قیافه آنها را به مسلمانان نشان مى‏دهد و هم در آخرت به حساب آنها رسیدگى خواهد کرد.

 (آیه 168)- گفته‏هاى بى‏اساس منافقان! منافقان علاوه بر این که خودشان از جنگ احد کناره‏گیرى کردند به هنگام بازگشت مجاهدان زبان به سرزنش آنها گشودند قرآن در این آیه به گفتار بى‏اساس آنها پاسخ مى‏دهد و مى‏گوید: «آنها که از جنگ کناره گیرى کردند و در باره برادران خود گفتند اگر از ما اطاعت کرده بودند هیچ گاه کشته نمى‏شدند، به آنها بگو: اگر قادر به پیش بینى حوادث آینده هستید مرگ را از خودتان دور سازید اگر راست مى‏گویید» (الَّذِینَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِکُمُ الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

 (آیه 169)- زندگان جاوید! این آیه و دو آیه بعد از آن، بعد از حادثه احد نازل شده است. اما مضمون و محتواى آن تعمیم دارد و همه شهدا حتى شهداى بدر را که چهارده نفر بودند شامل مى‏شود و در آن مقام شامخ و بلند شهیدان را یاد کرده و مى‏گوید: «اى پیامبر! هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شدند مرده‏اند» (وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً).

در اینجا روى سخن فقط به پیامبر است تا دیگران حساب خود را بکنند.

 «بلکه آنها زنده‏اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند»! (بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ).

منظور از حیات و زندگى در اینجا همان حیات و زندگى برزخى است که ارواح در عالم پس از مرگ دارند و این اختصاصى به شهیدان ندارد، ولى از آنجا که شهیدان به قدرى غرق مواهب حیات معنوى هستند که گویا زندگى سایر برزخیان                        زیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 349

 در مقابل آنها چیزى نیست، تنها از آنها نام برده شده است.

 (آیه 170)- در این آیه به گوشه‏اى از مزایا و برکات فراوان زندگى برزخى شهیدان اشاره کرده و مى‏فرماید: «آنها به خاطر نعمتهاى فراوانى که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است خوشحالند» (فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ).

خوشحالى دیگرشان به خاطر برادران مجاهد آنهاست، همان‏طور که قرآن مى‏گوید: «و به خاطر کسانى که هنوز به آنها ملحق نشده‏اند (مجاهدان و شهیدان آینده، نیز) شادمانند (زیرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان مى‏بینند و مى‏دانند) که نه ترسى بر آنهاست و نه غمى» از روز رستاخیز و حوادث وحشتناک آن (وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

 (آیه 171)- این آیه در حقیقت تأکید و توضیح بیشترى در باره بشارتهایى است که شهیدان بعد از کشته شدن دریافت مى‏کنند «آنها از دو جهت خوشحال و مسرور مى‏شوند: نخست از این جهت که نعمتهاى خداوند را دریافت مى‏دارند، نه تنها نعمتهاى او بلکه فضل او (که همان افزایش و تکرار نعمت است) نیز شامل حال آنها مى‏شود» (یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ).

دیگر این که «آنها مى‏بینند که خدا پاداش مؤمنان را ضایع نمى‏کند» نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان راستینى که شربت شهادت ننوشیدند (وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ).

 (آیه 172)- غزوه حمراء الأسد: گفتیم در پایان جنگ احد، لشکر فاتح ابو سفیان، پس از پیروزى به سرعت راه مکه را پیش گرفتند، هنگامى که به سرزمین «روحاء» رسیدند از کار خود سخت پشیمان شدند و تصمیم به مراجعت به مدینه و نابود کردن باقیمانده مسلمانان گرفتند، این خبر به پیامبر رسید، فورا دستور داد لشکر احد خود را براى شرکت در جنگ دیگرى آماده کنند این خبر به لشکر قریش رسید و از این مقاومت عجیب به وحشت افتادند! در این موقع جریان دیگرى روحیه آنها را ضعیفتر ساخت، و آن این که یکى از مشرکان به نام «معبد الخزاعى» مشاهده وضع پیامبر و یارانش او را به سختى                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 350

 تکان داد و به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله گفت: مشاهده وضع شما براى ما بسیار ناگوار است. این سخن را گفت و از آنجا گذشت و در سرزمین «روحاء» به لشکر ابو سفیان رسید، ابو سفیان از او در باره پیامبر اسلام سؤال کرد، او در جواب گفت: محمد را دیدم با لشکرى انبوه در تعقیب شما هستند! ابو سفیان و یاران او تصمیم به عقب نشینى گرفتند، و از جمعى از قبیله عبد القیس که از آنجا مى‏گذشتند خواهش کردند که به پیامبر اسلام خبر برسانند که ابو سفیان و بت‏پرستان قریش با لشکر انبوهى به سوى مدینه مى‏آیند تا بقیه یاران پیامبر را از پاى در آورند.

هنگامى که این خبر به پیامبر و مسلمانان رسید، گفتند: حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ «خدا ما را کافى است و او بهترین مدافع ما است».

اما هر چه انتظار کشیدند خبرى از لشکر دشمن نشد، لذا پس از سه روز توقف، به مدینه بازگشتند. این آیه و دو آیه بعد، اشاره به این ماجرا مى‏کند، و مى‏گوید:

 «آنها که دعوت خدا و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله را اجابت کردند و بعد از آن همه جراحاتى که روز احد پیدا نمودند (آماده شرکت در جنگ دیگرى با دشمن شدند) از میان این افراد براى آنها که نیکى کردند و تقوا پیش گرفتند (یعنى با نیت پاک و اخلاص کامل در میدان شرکت کردند) پاداش بزرگى خواهد بود» (الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ).

 (آیه 173)- در این آیه یکى از نشانه‏هاى زنده پایمردى و استقامت آنها را به این صورت بیان مى‏کند «اینها همان کسانى بودند که جمعى از مردم (اشاره به کاروان عبد القیس و به روایتى اشاره به نعیم بن مسعود است که آورنده این خبر بودند) به آنها گفتند: لشکر دشمن اجتماع کرده و آماده حمله‏اند، از آنها بترسید اما آنها نترسیدند، بلکه بعکس بر ایمان آنها افزوده شد و گفتند: خدا ما را کافى است و او بهترین حامى است» (الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ).

(آیه 174)- به دنبال آن ایمان و پایمردى آشکار، قرآن در این آیه نتیجه                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 351

 عمل آنها را بیان کرده، چنین مى‏گوید: «آنها از این میدان، با نعمت و فضل پروردگار برگشتند» (فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ).

سپس به عنوان تأکید مى‏فرماید: «آنها در این جریان، کوچکترین ناراحتى ندیدند» (لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ). با این که «خشنودى خدا را به دست آوردند و از فرمان او متابعت کردند» (وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ). «و خداوند، فضل و انعام بزرگى دارد که در انتظار مؤمنان واقعى و مجاهدان راستین است» (وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ).

 (آیه 175)- این آیه دنباله آیاتى است که در باره غزوه «حمراء الاسد» نازل گردید و در آن مى‏فرماید: «این فقط شیطان است که پیروان خود را (با سخنان و شایعات بى‏اساس) مى‏ترساند از آنها نترسید و تنها از من بترسید اگر ایمان دارید» (إِنَّما ذلِکُمُ الشَّیْطانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیاءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

تعبیر از نعیم بن مسعود و یا کاروان عبد القیس به شیطان یا به خاطر این است که عمل آنها به راستى عمل شیطانى بود و یا منظور از شیطان، خود این اشخاص مى‏باشند و این از مواردى است که شیطان بر مصداق انسانى آن گفته شده.

بنابراین معنى آیه چنین است: عمل نعیم بن مسعود و یا کاروان عبد القیس فقط یک عمل شیطانى است که براى ترساندن دوستان شیطان صورت گرفته.

 (آیه 176))- تسلیت به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در این آیه روى سخن به پیامبر است و به دنبال حادثه دردناک احد خداوند او را تسلیت داده، مى‏گوید: «اى پیامبر! از این که مى‏بینى جمعى در راه کفر بر یکدیگر پیشى مى‏گیرند، و گویا با هم مسابقه گذاشته‏اند، هیچ گاه غمگین مباش» (وَ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ).

 «زیرا، آنها هرگز هیچ گونه زیانى به خداوند نمى‏رسانند» (إِنَّهُمْ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً).

اصولا نفع و ضرر براى موجوداتى است که وجودشان از خودشان نیست اما خداوند ازلى و ابدى که از هر جهت بى‏نیاز است کفر و ایمان مردم کوششها و تلاشهاى آنها در این راه چه اثرى براى خداوند مى‏تواند داشته باشد؟

و اگر مى‏بینى آنها به اراده خود راه کفر را در پیش مى‏گیرند «خدا مى‏خواهد                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 352

 (آنها را در این راه، آزاد بگذارد و چنان به سرعت راه کفر را بپویند) که کمترین بهره‏اى در آخرت نداشته باشند، بلکه عذاب عظیم در انتظار آنها باشد» (یُرِیدُ اللَّهُ أَلَّا یَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِی الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ).

 (آیه 177))- در این آیه مطلب را بطور وسیعتر، عنوان کرده و مى‏فرماید: نه تنها افرادى که به سرعت در راه کفر، پیش مى‏روند چنین هستند «بلکه تمام کسانى که به نوعى راه کفر را پیش گرفته‏اند و ایمان را از دست داده و در مقابل آن، کفر خریدارى نموده‏اند، هرگز به خدا زیان نمى‏رسانند» و زیان آن، دامنگیر خودشان مى‏شود (إِنَّ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْکُفْرَ بِالْإِیْمانِ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً).

و در پایان آیه مى‏فرماید: «آنها عذاب دردناکى دارند» (وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

 (آیه 178))- سنگین بارها! این آیه نیز بحثهاى مربوط به حادثه احد و حوادث بعد از آن را تکمیل مى‏کند زیرا، یک جا روى سخن را به پیامبر و در جاى دیگر به مؤمنان و در اینجا روى سخن به مشرکان است و در باره سرنوشت شومى که در پیش دارند سخن مى‏گوید، و مى‏فرماید: «گمان نکنند آنهایى که کافر شدند، مهلتى که به ایشان مى‏دهیم براى آنها خوب است» (وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ).

سپس مى‏فرماید: «بلکه مهلت مى‏دهیم تا به گناه و طغیان خود بیفزایند» (إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً).

و در پایان آیه به سرنوشت آنها اشاره کرده مى‏فرماید: «و براى آنها عذاب خوار کننده‏اى است» (وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ).

آیه فوق به آنها اخطار مى‏کند که هرگز نباید امکاناتى را که خدا در اختیارشان گذاشته و پیروزیهایى که گاهگاه نصیبشان مى‏شود و آزادى عملى که دارند دلیل بر این بگیرند که افرادى صالح و درستکار هستند و یا نشانه‏اى از خشنودى خدا نسبت به خودشان فکر کنند.

ضمنا، آیه فوق به این سؤال که در ذهن بسیارى وجود دارد، پاسخ مى‏گوید که چرا جمعى از ستمگران و افراد گنهکار و آلوده این همه غرق نعمتند و مجازات                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 353

 نمى‏بینند. قرآن مى‏گوید: اینها افراد غیر قابل اصلاحى هستند که طبق سنت آفرینش و اصل آزادى اراده و اختیار به حال خود واگذار شده‏اند، تا به آخرین مرحله سقوط برسند و مستحق حد اکثر مجازات شوند.

 (آیه 179))- مسلمانان تصفیه مى‏شوند! قبل از حادثه احد موضوع «منافقان» زیاد مطرح نبود، اما بعد از شکست احد و آماده شدن زمینه براى فعالیت منافقان، مسلمانان فهمیدند دشمنانى خطرناکتر دارند و این یکى از نتایج حادثه احد بود.

آیه مورد بحث که آخرین آیه‏اى است که در اینجا از حادثه احد بحث مى‏کند این حقیقت را به صورت یک قانون کلى بیان نموده و مى‏گوید: «چنین نبود که خداوند مؤمنان را به همان صورت که شما هستید واگذارد (و آنها را تصفیه نکند) مگر آن که ناپاک را از پاک متمایز و جدا سازد» (ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلى‏ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّى یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ).

این یک حکم عمومى است که هر کس ادعاى ایمان کند به حال خود رها نمى‏شود بلکه با آزمایشهاى پى در پى خداوند، بالاخره اسرار درون او فاش مى‏گردد.

در اینجا ممکن بود سؤالى مطرح شود و آن این که خدا که از اسرار درون همه کس آگاه است چه مانعى دارد که مردم را از وضع آنها آگاه کند و از طریق علم غیب، مؤمن از منافق شناخته شود.

قسمت دوم آیه به این سؤالات پاسخ مى‏گوید که: «هیچ گاه خداوند اسرار پنهانى و علم غیب را در اختیار شما نخواهد گذارد» (وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَى الْغَیْبِ).

زیرا آگاهى بر اسرار نهانى مشکلى را براى مردم حل نمى‏کند بلکه باعث از هم پاشیدن پیوندهاى اجتماعى و از بین رفتن تلاش و کوشش در میان توده مردم مى‏گردد.

و از همه مهمتر این که باید ارزش اشخاص از طریق اعمال آنها روشن گردد.

سپس پیامبران خدا را، از این حکم استثناء کرده و مى‏فرماید: «خداوند هر زمان بخواهد از میان پیامبرانش، کسانى را انتخاب مى‏کند و گوشه‏اى از «علم غیب»                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 354

 بى‏پایان خود و اسرار درون مردم را که شناخت آن براى تکمیل رهبرى آنها لازم است در اختیار آنان قرار مى‏دهد» (وَ لکِنَّ اللَّهَ یَجْتَبِی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ).

منظور از «مشیت» و خواست خدا، همان «اراده آمیخته با حکمت» است یعنى خدا هر کس را شایسته ببیند و حکمتش اقتضا کند، به اسرار غیب آگاه مى‏سازد.

در پایان آیه، خاطر نشان مى‏سازد، اکنون که میدان زندگى میدان آزمایش و جدا سازى پاک از ناپاک و مؤمن از منافق است، پس شما براى این که از این بوته آزمایش، خوب به درآیید «به خدا و پیامبران او ایمان آورید» (فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ).

اما تنها به ایمان آوردن اکتفا نمى‏کند و مى‏فرماید «اگر ایمان بیاورید و تقوا پیشه کنید، اجر و پاداش بزرگ در انتظار شماست» (وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ).

 (آیه 180))- طوق سنگین اسارت! این آیه سرنوشت بخیلان را در روز رستاخیز، توضیح مى‏دهد، همانها که در جمع آورى و حفظ ثروت مى‏کوشند و از انفاق کردن در راه بندگان خدا، خود دارى مى‏کنند.

گر چه در آیه، نامى از زکات و حقوق واجب مالى برده نشده، ولى در روایات اهل بیت علیهم السّلام و گفتار مفسران، آیه به مانعان زکات تخصیص داده شده است.

آیه مى‏گوید: «افرادى که بخل مى‏ورزند و از آنچه خداوند از فضل خود به آنها داده در راه او نمى‏دهند، تصور نکنند به سود آنهاست، بلکه این کار به زیان آنها تمام مى‏شود» (وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ).

 «بلکه (بر خلاف تصور آنها) این کار به زیان آنها تمام مى‏شود» (بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ).

سپس سرنوشت آنها را در رستاخیز، چنین توصیف مى‏کند: «به زودى در روز قیامت آنچه (اموالى) را که نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقى در گردنشان مى‏افکنند» (سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ).

از این جمله استفاده مى‏شود، اموالى که حقوق واجب آن، پرداخت نشده                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 355

 و اجتماع از آن بهره‏اى نگرفته است و تنها در مسیر هوسهاى فردى و گاهى مصارف جنون آمیز به کار گرفته شده و یا بى‏دلیل روى هم انباشته گردیده، همانند سایر اعمال زشت انسان، در روز رستاخیز طبق قانون «تجسم اعمال» تجسم مى‏یابد. و به صورت عذاب دردناکى در خواهد آمد.

سپس آیه اشاره به یک نکته دیگر مى‏کند، و مى‏گوید: این اموال چه در راه خدا و بندگان او انفاق شود یا نشود بالاخره از صاحبان آن جدا خواهد شد «و خداوند وارث همه میراثهاى زمین و آسمان خواهد بود» (وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

اکنون که چنین است چه بهتر که پیش از جدا شدن از آنها، از برکات معنوى آن بهره‏مند گردند، نه تنها از حسرت و مسؤولیت آن! و در پایان آیه مى‏فرماید: «خدا از اعمال شما آگاه است» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ).

بنابراین، اگر بخل بورزید مى‏داند و اگر در راه کمک به جامعه انسانى از آن استفاده کنید آن را نیز مى‏داند و به هر کس پاداش مناسبى خواهد داد.

 (آیه 181))-

شأن نزول:

این آیه و آیه بعد در باره توبیخ و سرزنش یهود نازل شده است. پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نامه‏اى به یهود «بنى قینقاع» نوشت و در طى آن، آنها را به انجام نماز و پرداخت زکات، و دادن قرض به خدا (منظور از این جمله انفاق در راه خداست که براى تحریک حد اکثر عواطف مردم از آن چنین تعبیر شده است) دعوت نمود.

فرستاده پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به خانه‏اى که مرکز تدریس مذهبى یهودیان بود و بیت المدارس نام داشت وارد شد، و نامه را به دست «فنحاص» دانشمند بزرگ یهود داد، او پس از مطالعه نامه، با لحن استهزا آمیزى گفت: اگر سخنان شما راست باشد، باید گفت: خدا فقیر است و ما غنى و بى‏نیاز! زیرا اگر او فقیر نبود، از ما قرض نمى‏خواست! به علاوه محمد صلّى اللّه علیه و آله معتقد است، خدا شما را از رباخوارى نهى کرده، در                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 356

 حالى که خود او در برابر انفاقها به شما وعده ربا و فزونى مى‏دهد! ولى بعدا «فنحاص» انکار کرد چنین سخنانى را گفته باشد در این موقع این دو آیه نازل گشت.

تفسیر:

در این آیه مى‏گوید: «خدا سخن کفرآمیز آنان (یهود) را که گفتند:

خداوند فقیر است و ما غنى هستیم شنید» (لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ).

بنابراین، انکار آنها بیهوده است، سپس مى‏گوید: نه تنها سخنان آنها را مى‏شنویم «بلکه همه آنها را خواهیم نوشت و (همچنین) به قتل رسانیدن پیامبران را به ناحق» مى‏نویسیم (سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ).

ثبت و حفظ اعمال آنها براى این است که روز رستاخیز آن را در برابر آنها قرار مى‏دهیم «و مى‏گوییم اکنون نتیجه اعمال خود را به صورت عذاب سوزان بچشید» (وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ).

 (آیه 182))- در این آیه مى‏افزاید: «این عذاب دردناک (که هم اکنون، تلخى آن را مى‏چشید) نتیجه اعمال خود شماست، این شما بودید که به خود ستم کردید، خدا هرگز به کسى ستم نخواهد کرد» (ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ).

اصولا اگر امثال شما جنایتکاران، مجازات اعمال خود را نبینید و در ردیف نیکوکاران قرار گیرید، این نهایت ظلم است و اگر خدا، چنین نکند «بِظَلَّامٍ» (بسیار ظلم‏کننده) خواهد بود.

 (آیه 183))

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد نقل شده: جمعى از بزرگان یهود به حضور پیامبر صلّى اللّه علیه و آله رسیدند و گفتند: تو ادعا مى‏کنى که خداوند تو را به سوى ما فرستاده و کتابى هم بر تو نازل کرده است، در حالى که خداوند در تورات از ما پیمان گرفته است به کسى که ادعاى نبوت کند، ایمان نیاوریم مگر این که براى ما حیوانى را قربانى کند و آتش (صاعقه‏اى) از آسمان بیاید و آن را بسوزاند اگر تو نیز چنین کنى ما به تو ایمان خواهیم آورد، این دو آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 357

تفسیر:

بهانه جویى یهود- یهود، براى این که از قبول اسلام، سر باز زنند، بهانه‏هاى عجیبى مى‏آوردند از جمله همان است که در شأن نزول، به آن اشاره شد، آنها مى‏گفتند: «خداوند از ما پیمان گرفته که دعوت هیچ پیامبرى را نپذیریم، تا براى ما قربانى بیاورد که آتش، آن را بخورد» (الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ).

سپس مى‏افزاید: در پاسخ این بهانه جوییها به آنها «بگو: گروهى از پیامبران بنى اسرائیل پیش از من آمدند و نشانه‏هاى روشنى با خود آوردند و حتى چنین قربانى براى شما آوردند اگر راست مى‏گویید چرا به آنها ایمان نیاوردید و چرا آنها را کشتید» اشاره به زکریا و یحیى و جمع دیگرى از پیامبران بنى اسرائیل است که به دست خود آنان به قتل رسیدند (قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

 (آیه 184))- در این آیه خداوند پیامبر خود را دلدارى مى‏دهد، مى‏فرماید:

 «پس اگر (این بهانه جویان) تو را تکذیب کنند (چیز تازه‏اى نیست) رسولان پیش از تو (نیز) تکذیب شدند» (فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ).

 «در حالى که آن پیامبران، هم نشانه‏هاى روشن و معجزات آشکار با خود داشتند» (جاؤُ بِالْبَیِّناتِ). «و هم نوشته‏هاى متین و محکم و کتاب روشنى بخش آورده بودند» (وَ الزُّبُرِ وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ).

 (آیه 185))- قانون عمومى مرگ! این آیه نخست اشاره به قانونى مى‏کند که حاکم بر تمام موجودات زنده جهان است و مى‏گوید: «تمام زندگان خواه و ناخواه روزى مرگ را خواهند چشید» (کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ).

گر چه بسیارى از مردم مایلند، که فناپذیر بودن خود را فراموش کنند، ولى این واقعیتى است که اگر ما آن را فراموش کنیم، آن هرگز ما را فراموش نخواهد کرد.

سپس مى‏گوید: بعد از زندگى این جهان، مرحله پاداش و کیفر اعمال شروع مى‏شود «و شما پاداش خود را بطور کامل در روز قیامت خواهید گرفت» (وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 358

 سپس اضافه مى‏کند: «کسانى که از تحت تأثیر جاذبه آتش دوزخ دور شوند و داخل در بهشت گردند، نجات یافته، و محبوب و مطلوب خود را پیدا کرده‏اند» (فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ).

گویا دوزخ با تمام قدرتش انسانها را به سوى خود جذب مى‏کند، و راستى عواملى که انسان را به سوى آن مى‏کشاند جاذبه عجیبى دارند. آیا هوسهاى زود گذر، لذات جنسى نامشروع، مقامها و ثروتهاى غیر مباح، براى هر انسانى جاذبه ندارد؟! در جمله بعد بحث گذشته را تکمیل مى‏کند، مى‏گوید: «و زندگى دنیا چیزى جز تمتع و بهره‏بردارى غرورآمیز نیست» (وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ).

مهم این است که جهان ماده و لذات آن هدف نهایى انسان قرار نگیرد، و گر نه استفاده از جهان ماده و مواهب آن به عنوان یک وسیله براى نیل به تکامل انسانى، نه تنها نکوهیده نیست، بلکه لازم و ضرورى مى‏باشد.

(آیه 186))

شأن نزول:

هنگامى که مسلمانان، از مکّه به مدینه مهاجرت نمودند و از خانه و زندگى خود دور شدند مشرکان دست تجاوز به اموال آنها دراز کرده و به تصرف خود در آوردند.

و به هنگامى که به مدینه آمدند، در آنجا گرفتار بدگویى و آزار یهودیان مدینه شدند، مخصوصا یکى از آنان به نام کعب بن اشرف شاعرى بدزبان و کینه‏توز بود که پیوسته پیامبر و مسلمانان را به وسیله اشعار خود هجو مى‏کرد، حتى زنان و دختران مسلمان را موضوع غزلسرایى و عشقبازى خود قرار مى‏داد. خلاصه کار وقاحت را به جایى رسانید که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به ناچار دستور قتل او را صادر کرد، و به دست مسلمانان کشته شد.

تفسیر:

از مقاومت خسته نشوید- این آیه در حقیقت هشدار و آماده باشى است به همه مسلمانان که گمان نکنند حوادث سخت زندگى آنها، پایان یافته و یا مثلا با کشته شدن کعب بن اشرف، شاعر بدزبان و آشوب طلب، دیگر ناراحتى و زخم زبان از دشمن نخواهند دید، نخست مى‏فرماید: «شما در جان و مالتان                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 359

 مورد آزمایش قرار خواهید گرفت» (لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ).

در جمله بعد مى‏گوید: «بطور مسلم در آینده از اهل کتاب (یهود و نصارى) و مشرکان سخنان ناراحت‏کننده فراوانى خواهید شنید» (وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذىً کَثِیراً).

سپس قرآن به وظیفه‏اى که مسلمانان در برابر این گونه حوادث سخت و دردناک دارند اشاره کرده و مى‏گوید: «اگر استقامت به خرج دهید، شکیبا باشید، و تقوى و پرهیزکارى پیشه کنید، این از کارهایى است که (نتیجه آن روشن است و لذا) هر انسان عاقلى باید تصمیم انجام آن را بگیرد» (وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ).

تقارن «صبر» و «تقوا» در آیه گویا اشاره به این است که بعضى افراد در عین استقامت و شکیبایى، زبان به ناشکرى و شکایت باز مى‏کنند، ولى مؤمنان واقعى صبر و استقامت را همواره با تقوا مى‏آمیزند، و از این امور دورند.

 (آیه 187))- به دنبال ذکر پاره‏اى از خلافکاریهاى اهل کتاب، این آیه به یکى دیگر از اعمال زشت آنها که مکتوم ساختن حقایق بوده اشاره مى‏کند، و مى‏گوید:

 «به یاد آور زمانى را که خداوند از اهل کتاب پیمان گرفت که آیات کتاب را براى مردم آشکار سازید، و هرگز آن را کتمان نکنید» (وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ).

اما با این همه در این پیمان محکم الهى خیانت کردند و حقایق کتب آسمانى را کتمان نمودند و لذا مى‏گوید: «آنها کتاب خدا را پشت سر انداختند» (فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ).

در جمله بعد اشاره به دنیا پرستى شدید و انحطاط فکرى آنها مى‏کند و مى‏گوید: «آنها با این کار تنها بهاى ناچیزى به دست آوردند و چه بد متاعى خریدند» (وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ).

آیه فوق گر چه در باره دانشمندان اهل کتاب (یهود و نصارى) وارد شده ولى در حقیقت اخطارى به تمام دانشمندان و علماى مذهبى است که آنها موظفند در                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 360

 تبیین و روشن ساختن فرمانهاى الهى و معارف دینى بکوشند و خداوند از همه آنها پیمان مؤکدى در این زمینه گرفته است.

آیه 188-

شأن نزول:

نقل کرده‏اند: جمعى از یهود به هنگامى که آیات کتب آسمانى خویش را تحریف و کتمان مى‏کردند، از این عمل خود بسیار شاد و مسرور بودند، و در عین حال دوست مى‏داشتند که مردم آنها را عالم و دانشمند و حامى دین و وظیفه شناس بدانند، آیه نازل شد و به پندار غلط آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

از خود راضیها- این آیه در پاسخ جمعى از دانشمندان یهود که آیات خدا را تحریف مى‏کردند مى‏فرماید: «گمان مبر آنها که از اعمال (زشت) خود خوشحالند، و دوست دارند، در برابر کار (نیکى) که انجام نداده‏اند، از آنها تقدیر شود گمان مبر که ایشان از عذاب پروردگار بدورند، و نجات خواهند یافت» بلکه نجات براى کسانى است که از کار بد خود شرمنده‏اند (لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ).

در پایان آیه مى‏گوید: نه تنها این گونه اشخاص از خود راضى و مغرور اهل نجات نیستند، بلکه «عذاب دردناکى در انتظار آنهاست» (وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

 (آیه 189))- در این آیه که بشارتى است براى مؤمنان و تهدیدى است نسبت به کافران، مى‏فرماید: «و حکومت آسمانها و زمین از آن خداست، و خداوند بر همه چیز قادر است» (وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ).

یعنى، دلیلى ندارد که مؤمنان براى پیشرفت خود از راههاى انحرافى وارد شوند، آنها مى‏توانند در پرتو قدرت خداوند با استفاده از طرق مشروع و صحیح به پیشروى خود ادامه دهند.

 (آیه 190))- روشن‏ترین راه خداشناسى! آیات قرآن تنها براى خواندن نیست، بلکه براى فهم و درک مردم نازل شده و تلاوت و خواندن آیات مقدمه‏اى است، براى اندیشیدن، لذا در آیه مورد بحث اشاره به عظمت آفرینش آسمان و زمین کرده و مى‏گوید: «در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز نشانه‏هاى روشنى براى صاحبان خرد و اندیشمندان است» (إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 361

 وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ)

.

 (آیه 191))- نقشه دلربا و شگفت انگیز این جهان آنچنان قلوب صاحبان خرد را به خود جذب مى‏کند که در جمیع حالات به یاد پدید آوردنده این نظام و اسرار شگرف آن مى‏باشند لذا آیه شریفه مى‏فرماید: «خردمندان آنها هستند که خدا را در حال ایستادن و نشستن و آنگاه که بر پهلو خوابیده‏اند یاد مى‏کنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مى‏اندیشند» (الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

یعنى همیشه و در همه حال غرق این تفکر حیات بخشند.

لذا خردمندان، با توجه به این حقیقت، این زمزمه را سر مى‏دهند که:

 «خداوندا! این (دستگاه با عظمت) را بیهوده، نیافریده‏اى» و همه روى حکمت و هدف صحیحى آفریده شده (رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا).

در این موقع متوجه مسؤولیتهاى خود مى‏شوند، و از خدا تقاضاى توفیق انجام آنها را مى‏طلبند، تا از کیفر او در امان باشند و لذا مى‏گویند: «خداوندا! تو منزه و پاکى ما را از عذاب آتش نگاهدار» (سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ).

 (آیه 192))- «بار الها! هر که را تو (بر اثر اعمالش) به دوزخ افکنى او را خوار و رسوا ساخته‏اى، و براى افراد ستمگر، یاورى نیست» (رَبَّنا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ).

از این آیه استفاده مى‏شود که دردناکترین عذاب رستاخیز، همان رسوایى در پیشگاه خدا و بندگان خداست.

 (آیه 193)- صاحبان عقل و خرد، پس از دریافت هدف آفرینش، این نکته را نیز متوجه مى‏شوند، که این راه پرفراز و نشیب را بدون رهبران الهى، هرگز نمى‏توانند بپیمایند. لذا همواره منتظر شنیدن صداى منادیان ایمان هستند و تا نخستین نداى آنها را بشنوند به سرعت به سوى آنها مى‏شتابند، و با تمام وجود ایمان مى‏آورند و به پیشگاه پروردگار خود عرض مى‏کنند: «بار الها! ما صداى منادى توحید را شنیدیم که ما را دعوت به سوى ایمان به پروردگارمان مى‏کرد، و به                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 362

 دنبال آن ایمان آوردیم» (رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا).

بار الها! اکنون ما با تمام وجود خود ایمان آوردیم، اما از آنجا که در معرض وزش توفانهاى شدید غرایز گوناگون قرار داریم، گاهى لغزشهایى از ما سر مى‏زند و مرتکب گناهانى مى‏شویم، «خداوندا! ما را ببخش و گناهان ما را بیامرز و لغزشهاى ما را پوشیده دار و ما را با نیکان و در راه و رسم آنان، بمیران» (رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ).

 (آیه 194)- آنها در آخرین مرحله و پس از پیمودن راه توحید و ایمان به رستاخیز و اجابت دعوت پیامبران و انجام وظایف و مسؤولیتهاى خویش از خداى خود تقاضا مى‏کنند و مى‏گویند اکنون که ما به پیمان خویش وفا کردیم «بار الها! آنچه را تو به وسیله پیامبرانت به ما وعده فرمودى (و مژده دادى) به ما مرحمت کن، و ما را در روز رستاخیز رسوا مگردان، زیرا تو هر چه را وعده دهى تخلّف‏ناپذیر است» (رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى‏ رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ).

پنج آیه فوق از فرازهاى تکان دهنده قرآن است که مجموعه‏اى از معارف دینى آمیخته با لحن لطیف مناجات و نیایش، در شکل یک نغمه آسمانى مى‏باشد، و در روایات اهل بیت علیهم السّلام نیز دستور داده شده که هر کس براى نماز شب بر مى‏خیزد این آیات را تلاوت کند.

(آیه 195)

شأن نزول:

این آیه دنباله آیات پیشین در باره صاحبان عقل و خرد، و نتیجه اعمال آنها مى‏باشد و در مورد نزول آن نقل شده که: «امّ سلمه» (یکى از همسران رسول خدا) خدمت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله عرض کرد: در قرآن از جهاد و هجرت و فداکارى مردان، فراوان بحث شده آیا زنان هم در این قسمت سهمى دارند؟ آیه نازل شد و به این سؤال پاسخ گفت.

تفسیر:

نتیجه برنامه خردمندان- در پنج آیه گذشته، فشرده‏اى از ایمان و برنامه‏هاى عملى و درخواستهاى صاحبان فکر و خرد و نیایشهاى آنها بیان شد در این آیه مى‏فرماید: «پروردگارشان و بلافاصله درخواستهاى آنها را اجابت مى‏کند» (فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 363

 و براى این که اشتباه نشود و ارتباط پیروزى و نجات آدمى با اعمال و کردار او قطع نگردد بلافاصله مى‏فرماید: «من هرگز عمل هیچ عمل‏کننده‏اى از شما را ضایع نمى‏کنم» (أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ).

سپس براى این که تصور نشود که این وعده الهى اختصاص به دسته معینى دارد صریحا مى‏فرماید: «این عمل‏کننده خواه مرد باشد یا زن، تفاوتى نمى‏کند» (مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏).

از اینجا روشن مى‏شود این که پاره‏اى از افراد بى‏اطلاع گاهى اسلام را متهم مى‏کنند که اسلام دین مردهاست نه زنها، چه اندازه از حقیقت دور است! زیرا همه شما در آفرینش به یکدیگر بستگى دارید «بعضى از شما از بعض دیگر تولد یافته‏اید» زنان از مردان و مردان از زنان (بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ).

در جمله بعد چنین نتیجه‏گیرى مى‏کند، مى‏فرماید: «آنها که در راه خدا هجرت کردند، و از خانه‏هاى خود بیرون رانده شدند، و در راه من آزار دیدند، و جنگ کردند و کشته شدند، به یقین گناهانشان را مى‏بخشم» (فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ).

سپس مى‏فرماید: علاوه بر این که گناهان آنها را مى‏بخشم، بطور مسلم «آنها را در بهشتى جاى مى‏دهم که از زیر درختان آن، نهرها در جریان است و مملو از انواع نعمتهاست» (وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

 «این پاداشى است که به پاس فداکارى آنها از ناحیه خداوند، به آنها داده مى‏شود و بهترین پاداشها و اجرها در نزد پروردگار است» (ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ).

اشاره به این که پاداشهاى الهى براى مردم این جهان بطور کامل قابل توصیف نیست همین اندازه باید بدانند که از هر پاداشى بالاتر است.

 (آیه 196)

شأن نزول:

بسیارى از مشرکان مکه و یهودیان مدینه تجارت پیشه بودند، و در ناز و نعمت به سر مى‏بردند در حالى که مسلمانان در آن زمان به خاطر شرایط خاص زندگى و از جمله مسأله مهاجرت از مکه به مدینه و محاصره                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 364

 اقتصادى از ناحیه دشمنان نیرومند، از نظر وضع مادى بسیار در زحمت بودند، و به عسرت زندگى مى‏کردند، مقایسه این دو حالت این سؤال را براى بعضى طرح کرده بود که چرا افراد بى‏ایمان این چنین در ناز و نعمتند، اما افراد با ایمان در رنج و عذاب و فقر و پریشانى زندگى مى‏کنند؟ آیه نازل شد و به این سؤال پاسخ گفت.

تفسیر:

یک سؤال ناراحت‏کننده- سؤالى که در شأن نزول بالا براى جمعى از مسلمانان عصر پیامبر، مطرح بود یک سؤال عمومى و همگانى براى بسیارى از مردم در هر عصر و زمان است، آنها غالبا زندگى مرفّه و پرناز و نعمت گردنکشان فراعنه و افراد بى‏بندوبار را، با زندگى پرمشقت جمعى از افراد با ایمان مقایسه مى‏کنند، و گاهى این موضوع در افراد سست ایمان ایجاد شک و تردید مى‏کند.

این سؤال اگر به دقت بررسى شود پاسخهاى روشنى دارد که آیه مورد بحث به بعضى از آنها اشاره کرده است، مى‏گوید: «رفت و آمد پیروزمندانه کافران در شهرهاى مختلف هرگز تو را نفریبد» (لا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلادِ).

 (آیه 197)- در این آیه مى‏فرماید: «این پیروزیها و در آمدهاى مادى بى‏قید و شرط، پیروزیهاى زود گذر و اندکند» (مَتاعٌ قَلِیلٌ).

یعنى: پیروزیهاى طغیانگران و ستمکاران ابعاد محدودى دارد، همانطور که محرومیتها و ناراحتیهاى بسیارى از افراد با ایمان نیز محدود است.

سپس اضافه مى‏کند: «به دنبال این پیروزیها عواقب شوم و مسؤولیتهاى آن دامان آنها را خواهد گرفت و جایگاهشان دوزخ است چه جایگاه بد و آرامگاه نامناسبى» (ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ).

بنابراین نمى‏توان حال این دو را با هم مقایسه کرد، زیرا افراد بى‏ایمان از هر طریقى خواه مشروع یا نامشروع و حتى با مکیدن خون بى‏نوایان براى خود ثروت اندوزى مى‏کنند در حالى که مؤمنان براى رعایت اصول حق و عدالت محدودیتهایى دارند و باید هم داشته باشند.

 (آیه 198)- در آیه قبل سر انجام افراد بى‏ایمان تشریح شده بود، و در این آیه پایان کار پرهیزکاران بیان مى‏گردد، مى‏فرماید: «ولى آنها که پرهیزکارى پیشه                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 365

 کردند (و براى رسیدن به سرمایه‏هاى مادى موازین حق و عدالت را در نظر گرفتند، و یا به خاطر ایمان به خدا از وطنهاى خود آواره شدند و در محاصره اجتماعى و اقتصادى قرار گرفتند) در برابر این مشکلات، خداوند باغهایى از بهشت در اختیار آنان مى‏گذارد که نهرهاى آب از زیر درختان آن جارى است و جاودانه در آن مى‏مانند» (لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها).

سپس مى‏افزاید: «باغهاى بهشت با آن همه مواهب مادى نخستین وسیله پذیرایى از پرهیزکاران مى‏باشد» (نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).

و اما پذیرایى مهم و عالیتر همان نعمتهاى روحانى و معنوى است که در پایان آیه به آن اشاره شده، مى‏فرماید: «آنچه نزد خداست براى نیکان بهتر است» (وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ).

 (آیه 199)

شأن نزول:

در سال نهم هجرى در ماه رجب نجاشى وفات یافت، خبر درگذشت او با یک الهام در همان روز به پیامبر رسید، پیامبر به مسلمانان فرمود: حاضر شوید تا به پاس خدماتى که در حق مسلمانان کرده است بر او نماز گذاریم، آنگاه به قبرستان بقیع آمد و از دور بر او نماز گذاشت. بعضى از منافقان گفتند: محمد صلّى اللّه علیه و آله بر مردى کافرى که هرگز او را ندیده است نماز مى‏گذارد، و حال آن که آیین او را نپذیرفته است آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

این آیه در باره مؤمنان اهل کتاب است، و سخن از اقلیتى به میان مى‏آورد که دعوت پیغمبر را اجابت کردند، و براى آنها پنج صفت ممتاز بیان مى‏کند: 1- «و از اهل کتاب کسانى هستند که (از جان و دل) به خدا ایمان مى‏آورند» (وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ).

2- «آنها به قرآن و آنچه بر شما مسلمانان نازل شده است، ایمان مى‏آورند» (وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ).

3- ایمان آنها به پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله در حقیقت از ایمان واقعى به کتاب آسمانى خودشان و بشاراتى که در آن آمده است سر چشمه مى‏گیرد بنابراین: «آنها به آنچه بر خودشان نازل شده نیز ایمان دارند» (وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 366

 4- «آنها در برابر فرمان خدا تسلیم و خاضعند» (خاشِعِینَ لِلَّهِ).

و همین خضوع آنهاست که انگیزه ایمان واقعى شده و میان آنها و تعصبهاى جاهلانه، جدایى افکنده است.

5- «آنها هرگز آیات الهى را به بهاى ناچیز نمى‏فروشند» (لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا).

با داشتن آن برنامه روشن و زنده و صفات عالى انسانى «اینها پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت» (أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند به سرعت حساب بندگان را رسیدگى مى‏کند» (إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ).

بنابراین، نه نیکوکاران براى دریافت پاداش خود گرفتار مشکلى مى‏شوند و نه مجازات بدکاران به تأخیر مى‏افتد.

 (آیه 200)- این آیه آخرین آیه سوره آل عمران و محتوى یک برنامه جامع چهار ماده‏اى که ضامن سر بلندى و پیروزى مسلمین است، مى‏باشد.

1- نخست روى سخن را به همه مؤمنان کرده و به اولین ماده این برنامه اشاره مى‏کند و مى‏فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! در برابر حوادث ایستادگى کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا).

صبر و استقامت در برابر مشکلات و هوسها و حوادث، در حقیقت ریشه اصلى هر گونه پیروزى مادى و معنوى را تشکیل مى‏دهد.

2- در مرحله دوم قرآن به افراد با ایمان دستور به استقامت در برابر دشمن مى‏دهد و مى‏فرماید: «و در برابر دشمنان نیز استقامت به خرج دهید» (وَ صابِرُوا).

3- در جمله بعد به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدات کشورهاى اسلامى مى‏دهد و مى‏فرماید: «از مرزهاى خود، مراقبت به عمل آورید» (وَ رابِطُوا).

این دستور به خاطر آن است که مسلمانان هرگز گرفتار حملات غافلگیرانه دشمن نشوند. و در برابر حملات شیطان و هوسهاى سرکش همیشه آماده و مراقب باشند.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 367

 4- بالاخره در آخرین دستور که همچون چترى بر همه دستورهاى سابق سایه مى‏افکند، مى‏فرماید: «و از خدا بپرهیزید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ).

سپس مى‏گوید: «شاید رستگار شوید» (لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

یعنى شما در سایه به کار بستن این چهار دستور، مى‏توانید رستگار شوید و با تخلف از آنها راهى به سوى رستگارى نخواهید داشت.

به هر حال اگر روح استقامت و پایمردى در مسلمانان زنده شود، اگر در برابر افزایش تلاش و کوشش دشمنان، مسلمانان تلاش و کوشش بیشترى از خود نشان دهند و پیوسته از مرزهاى جغرافیایى و عقیده‏اى خود مراقبت نمایند و علاوه بر همه اینها با تقواى فردى و اجتماعى، گناه و فساد را از جامعه خود دور کنند پیروزى آنها تضمین خواهد شد.

پایان سوره آل عمران‏

---