تفسیر سوره نسا

سوره نساء

این سوره در «مدینه» نازل شده و 176 آیه است.

سوره نساء از نظر ترتیب نزول، بعد از سوره «ممتحنه» قرار دارد.

زیرا مى‏دانیم ترتیب کنونى سوره‏هاى قرآن مطابق ترتیب نزول سوره‏ها نیست.

همچنین از نظر تعداد کلمات و حروف، این سوره طولانى‏ترین سوره‏هاى قرآن بعد از سوره «بقره» مى‏باشد و نظر به این که بحثهاى فراوانى در مورد احکام و حقوق زنان در آن آمده، به سوره «نساء» نامیده شده است.

محتواى سوره:

بحثهاى مختلف این سوره عبارتند از:

1- دعوت به ایمان و عدالت و قطع رابطه دوستانه با دشمنان سرسخت.

2- قسمتى از سرگذشت پیشینیان براى آشنایى به سرنوشت جامعه‏هاى ناسالم.

3- حمایت از نیازمندان، مانند یتیمان.

4- قانون ارث بر اساس یک روش طبیعى و عادلانه.

5- قوانین مربوط به ازدواج و برنامه‏هایى براى حفظ عفت عمومى.

6- قوانین کلى براى حفظ اموال عمومى.

7- معرفى دشمنان جامعه اسلامى و بیدارباش به مسلمانان در برابر آنها.

8- حکومت اسلامى و لزوم اطاعت از رهبر چنین حکومتى.

9- اهمیت هجرت و موارد لزوم آن.

فضیلت تلاوت این سوره:

پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله طبق روایتى فرمود: «هر کس                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 370

 سوره نساء را بخواند، گویا به اندازه هر مسلمانى که طبق مفاد این سوره ارث مى‏برد، در راه خدا انفاق کرده است و همچنین پاداش کسى را که برده‏اى را آزاد کرده به او مى‏دهند».

بدیهى است در این روایت و در تمام روایات مشابه آن، منظور تنها خواندن آیات نیست بلکه خواندن، مقدمه‏اى است براى فهم و درک، و آن نیز به نوبه خود مقدمه‏اى است براى پیاده ساختن آن در زندگى فردى و اجتماعى.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم‏

 (آیه 1)- مبارزه با تبعیضها! روى سخن در نخستین آیه این سوره به تمام افراد انسان است و آنها را دعوت به تقوى و پرهیزکارى مى‏کند و مى‏فرماید: «اى مردم از پروردگارتان بپرهیزید» (یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ).

سپس براى معرفى خدایى که نظارت بر تمام اعمال انسان دارد به یکى از صفات او اشاره مى‏کند که ریشه وحدت اجتماعى بشر است «آن خدایى که همه شما را از یک انسان پدید آورد» (الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ).

 «نَفْسٍ واحِدَةٍ» اشاره به نخستین انسانى است که قرآن او را به نام آدم پدر انسانهاى امروز معرفى کرده و تعبیر «بنى آدم» در آیات قرآن نیز اشاره به همین است.

سپس در جمله بعد مى‏گوید: «همسر آدم را از او آفرید» (وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها).

و معنى آن این است که همسر آدم را از جنس او قرار داد نه از اعضاى بدن او و طبق روایتى از امام باقر علیه السّلام، خلقت حوّا از یکى از دنده‏هاى آدم شدیدا تکذیب شده و تصریح شده که حوّا از باقیمانده خاک آدم آفریده شده است.

سپس در جمله بعد مى‏فرماید: «خداوند از آدم و همسرش، مردان و زنان فراوانى به وجود آورد» (وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً).

از این تعبیر استفاده مى‏شود که تکثیر نسل فرزندان آدم تنها از طریق آدم و همسرش صورت گرفته است و موجود دیگرى در آن دخالت نداشته است.

سپس به خاطر اهمیتى که تقوا در ساختن زیر بناى یک جامعه سالم دارد                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 371

 مجددا در ذیل آیه مردم را به پرهیزکارى و تقوا دعوت مى‏کند و مى‏فرماید: «از خدایى بپرهیزید که در نظر شما عظمت دارد و به هنگامى که مى‏خواهید چیزى از دیگرى طلب کنید نام او را مى‏برید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ).

و اضافه مى‏کند: «از خویشاوندان خود و (قطع پیوند آنها) بپرهیزید» (وَ الْأَرْحامَ).

ذکر این موضوع در اینجا نشانه اهمیت فوق العاده‏اى است که قرآن براى صله رحم قائل است.

در پایان آیه مى‏افزاید: «خداوند مراقب شماست» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً).

و تمام اعمال و نیات شما را مى‏بیند و در ضمن نگهبان شما در برابر حوادث است.

 (آیه 2)

شأن نزول:

شخصى از قبیله «بنى غطفان» برادر ثروتمندى داشت که از دنیا رفت، و او به عنوان سرپرستى از یتیمان برادر، اموال او را به تصرف در آورد، و هنگامى که برادرزاده به حدّ رشد رسید، از دادن حق او امتناع ورزید، موضوع را به خدمت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله عرض کردند، آیه نازل گردید، و مرد غاصب بر اثر شنیدن آن توبه کرد و اموال را به صاحبش بازگرداند و گفت: اعوذ باللّه من الحوب الکبیر: «به خدا پناه مى‏برم از این که آلوده به گناه بزرگى شوم».

تفسیر:

خیانت در اموال یتیمان ممنوع- در هر اجتماعى بر اثر حوادث گوناگون پدرانى از دنیا مى‏روند و فرزندان صغیرى از آنها باقى مى‏مانند.

در این آیه سه دستور مهم در باره اموال یتیمان داده شده است.

1- نخست دستور مى‏دهد که: «اموال یتیمان را (به هنگامى که رشد پیدا کنند) به آنها بدهید» (وَ آتُوا الْیَتامى‏ أَمْوالَهُمْ).

یعنى، تصرف شما در این اموال تنها به عنوان امین و ناظر است نه مالک.

2- دستور بعد براى جلوگیرى از حیف و میلهایى است، که گاهى سرپرستهاى یتیمان به بهانه این که تبدیل کردن مال به نفع یتیم است یا تفاوتى با هم ندارد، و یا اگر بماند ضایع مى‏شود، اموال خوب و زبده یتیمان را بر مى‏داشتند                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 372

 و اموال بد و نامرغوب خود را به جاى آن مى‏گذاشتند قرآن مى‏گوید: «و هیچ گاه اموال پاکیزه آنها را با اموال ناپاک و پست خود تبدیل نکنید» (وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ).

3- «و اموال آنها را با اموال خود نخورید» (وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ).

یعنى، اموال یتیمان را با اموال خود مخلوط نکنید بطورى که نتیجه‏اش تملّک همه باشد، و یا این که اموال بد خود را با اموال خوب آنها مخلوط نسازید که نتیجه‏اش پایمال شدن حق یتیمان باشد.

در پایان آیه، براى تأکید و اثبات اهمیت موضوع مى‏فرماید: «این گونه تعدى و تجاوز به اموال یتیمان، گناه بزرگى است» (إِنَّهُ کانَ حُوباً کَبِیراً).

 (آیه 3)

شأن نزول:

قبل از اسلام معمول بود که بسیارى از مردم حجاز، دختران یتیم را به عنوان تکفّل و سرپرستى به خانه خود مى‏بردند، و بعد با آنها ازدواج کرده و اموال آنها را هم تملک مى‏کردند، و چون همه کار، دست آنها بود حتى مهریّه آنها را کمتر از معمول قرار مى‏دادند، و هنگامى که کمترین ناراحتى از آنها پیدا مى‏کردند به آسانى آنها را رها مى‏ساختند.

در این هنگام آیه نازل شد و به سرپرستان ایتام دستور داد در صورتى با دختران یتیم ازدواج کنند که عدالت را بطور کامل در باره آنها رعایت نمایند.

تفسیر:

در این آیه اشاره به یکى دیگر از حقوق یتیمان مى‏کند و مى‏فرماید:

 «اگر مى‏ترسید به هنگام ازدواج با دختران یتیم رعایت حق و عدالت را در باره حقوق زوجیت و اموال آنان ننمایید از ازدواج با آنها چشم بپوشید و به سراغ زنان دیگر بروید» (وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتامى‏ فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ).

سپس مى‏فرماید: «از آنها دو نفر یا سه نفر یا چهار نفر به همسرى خود انتخاب کنید» (مَثْنى‏ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ).

سپس بلافاصله مى‏گوید: این در صورت حفظ عدالت کامل است «اما اگر مى‏ترسید عدالت را (در مورد همسران متعدد) رعایت ننمایید تنها به یک همسر اکتفا کنید» تا از ظلم و ستم بر دیگران بر کنار باشید (فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 373

 «و یا (به جاى انتخاب همسر دوم) از کنیزى که مال شما است استفاده کنید» زیرا شرایط آنها سبکتر است، اگر چه آنها نیز باید از حقوق حقه خود برخوردار باشند (أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ).

 «این کار (انتخاب یک همسر و یا انتخاب کنیز) از ظلم و ستم و انحراف از عدالت، بهتر جلوگیرى مى‏کند» (ذلِکَ أَدْنى‏ أَلَّا تَعُولُوا).

در باره عدالت همسران، آنچه مرد موظف به آن است رعایت عدالت در جنبه‏هاى عملى و خارجى است چه این که عدالت در محبتهاى قلبى خارج از قدرت انسان است «1».

 (آیه 4)- مهر زنان! به دنبال بحثى که در آیه گذشته در باره انتخاب همسر بود، در این آیه اشاره به یکى از حقوق مسلم زنان مى‏کند و تأکید مى‏نماید که: مهر زنان را بطور کامل به عنوان یک عطیه (الهى) بپردازید» (وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً).

سپس در ذیل آیه براى احترام گذاردن به احساسات طرفین و محکم شدن پیوندهاى قلبى و جلب عواطف مى‏گوید: «اگر زنان با رضایت کامل خواستند مقدارى از مهر خود را ببخشند براى شما حلال و گواراست» (فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْ‏ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً).

تا در محیط زندگى زناشویى تنها قانون و مقررات خشک حکومت نکند، بلکه به موازات آن عاطفه و محبت نیز حکمفرما باشد.

 «مهر» یک پشتوانه اجتماعى براى زن-

در عصر جاهلیت نظر به این که براى زنان ارزشى قائل نبودند، غالبا مهر را که حق مسلم زن بود در اختیار اولیاى او قرار مى‏دادند، و آن را ملک مسلم آنها مى‏دانستند، گاهى نیز مهر یک زن را ازدواج زن دیگرى قرار مى‏دادند، اسلام بر تمام این رسوم ظالمانه خط بطلان کشید و مهر را به عنوان یک حق مسلم به زن اختصاص داد.

و اگر بعضى براى «مهر» تفسیر غلطى کرده‏اند و آن را یک نوع «بهاى زن» پنداشته‏اند ارتباط به قوانین اسلام ندارد، زیرا در اسلام «مهر» به هیچ وجه جنبه بها

__________________________________________________

 (1) بحث جالبى که پیرامون «تعدّد همسر» در ذیل همین آیه در «تفسیر نمونه» آمده، مطالعه فرمایید.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 374

و قیمت کالا ندارد، و بهترین دلیل آن همان صیغه ازدواج است که در آن رسما «مرد» و «زن» به عنوان دو رکن اساسى پیمان ازدواج به حساب آمده‏اند و مهر یک چیز اضافى و در حاشیه قرار گرفته است به همین دلیل اگر در صیغه عقد اسمى از مهر نبرند، عقد باطل نیست، در حالى که اگر در خرید و فروش و معاملات اسمى از قیمت برده نشود مسلما باطل خواهد بود.

 (آیه 5)- سفیه کیست؟ به دنبال بحثى که در آیات پیش در باره یتیمان گذشت این آیه و آیه بعد، آن را تکمیل مى‏کند، و مى‏فرماید: «اموال و ثروتهاى خود را به دست افراد سفیه نسپارید» (وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ). و بگذارید در مسائل اقتصادى رشد پیدا کنند تا اموال شما در معرض مخاطره و تلف قرار نگیرد.

منظور از «سفاهت» در این جمله، عدم رشد کافى در خصوص امور مالى است بطورى که شخص نتواند سرپرستى اموال خود را به عهده گیرد و در مبادلات، منافع خود را تأمین نماید.

در جمله بعد قرآن تعبیر جالبى در باره اموال و ثروتها کرده و مى‏گوید: «این سرمایه‏هاى شما که قوام زندگانى و اجتماع شما به آن است و بدون آن نمى‏توانید کمر راست کنید» به دست سفیهان و اسرافکاران نسپارید (الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً).

از این تعبیر به خوبى اهمیتى را که اسلام براى مسائل مالى و اقتصادى قائل است روشن مى‏شود، و به عکس آنچه در انجیل کنونى «1» مى‏خوانیم که «شخص پولدار هرگز وارد ملکوت آسمانها نمى‏شود» اسلام مى‏گوید ملتى که فقیر باشد هرگز نمى‏تواند کمر راست کند و عجب این است که آنها با آن تعلیمات غلط به کجا رسیده‏اند و ما با این تعلیمات عالى در چه مرحله‏اى سیر مى‏کنیم! در پایان آیه دو دستور مهم در باره یتیمان مى‏دهد نخست این که «خوراک و پوشاک آنها را از طریق اموالشان تأمین کنید» (وَ ارْزُقُوهُمْ فِیها وَ اکْسُوهُمْ).

تا با آبرومندى بزرگ شوند و به حد بلوغ برسند.

دیگر این که: «با یتیمان بطور شایسته سخن گویید» (وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً).

__________________________________________________

 (1) انجیل متى باب 19 شماره 23.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 375

یعنى، با عبارات و سخنان دلنشین و شایسته هم کمبود روانى آنها را برطرف سازید و هم به «رشد عقلى» آنها کمک کنید تا به موقع بلوغ از رشد عقلى کافى برخوردار باشند، و به این ترتیب برنامه سازندگى شخصیت آنها نیز جزء وظایف سرپرستان خواهد بود.

 (آیه 6)- در این آیه دستور دیگرى در باره یتیمان و سرنوشت اموال آنها داده و مى‏فرماید: «یتیمان را بیازمایید تا هنگامى که به حد بلوغ برسند» (وَ ابْتَلُوا الْیَتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ).

 «و اگر در این موقع در آنها رشد (کافى) براى اداره اموال خود یافتید، اموالشان را به آنها بازگردانید» (فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ).

سپس بار دیگر به سرپرستان تأکید مى‏کند، مى‏گوید: «و پیش از آن که بزرگ شوند اموالشان را از روى اسراف نخورید» (وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا).

و دیگر این که: «سرپرستان ایتام اگر متمکّن و ثروتمندند نباید به هیچ عنوانى از اموال ایتام استفاده کنند و اگر فقیر و نادار باشند تنها مى‏توانند (در برابر زحماتى که به خاطر حفظ اموال یتیم متحمل مى‏شوند) با رعایت عدالت و انصاف، حق الزحمه خود را از اموال آنها بردارند» (وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ).

سپس به آخرین حکم در باره اولیاء ایتام اشاره کرده، مى‏فرماید: «هنگامى که مى‏خواهید اموال آنها را به دست آنها بسپارید گواه بگیرید» تا جاى اتهام و نزاع و گفتگو باقى نماند» (فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ).

در پایان آیه مى‏فرماید: اما بدانید که حساب کننده واقعى خداست و مهمتر از هر چیز این است که حساب شما نزد او روشن باشد، اوست که اگر خیانتى از شما سر زند و بر گواهان مخفى بماند به حساب آن رسیدگى خواهد کرد «و خداوند براى محاسبه کافى است» (وَ کَفى‏ بِاللَّهِ حَسِیباً).

 (آیه 7)

شأن نزول:

در عصر جاهلیت عرب، رسم چنین بود که تنها مردان را وارث مى‏شناختند، و زنان و کودکان را از ارث محروم مى‏ساختند و ثروت میت را                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 376

 (در صورتى که مرد نزدیکى نبود) در میان مردان دورتر قسمت مى‏کردند، تا این که یکى از انصار به نام «اوس بن ثابت» از دنیا رفت، عموزاده‏هاى وى اموال او را میان خود تقسیم کردند، و به همسر و فرزندان خردسال او چیزى ندادند، همسر او به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله شکایت کرد.

در این موقع آیه نازل شد و پیامبر آنها را خواست و دستور داد در اموال مزبور، هیچ گونه دخالت نکنند و آن را براى بازماندگان درجه اول او بگذارند.

تفسیر:

گام دیگرى براى حفظ حقوق زن- اعراب با رسم غلط و ظالمانه‏اى که داشتند زنان و فرزندان خردسال را از حق ارث محروم مى‏ساختند، آیه مورد بحث روى این قانون غلط خط بطلان کشیده، مى‏فرماید: «مردان از اموالى که پدر و مادر و نزدیکان به جاى مى‏گذارند سهمى دارند و زنان نیز از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان مى‏گذارند سهمى، خواه آن مال کم باشد یا زیاد» (لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ). بنابراین، هیچ یک حق ندارد سهم دیگرى را غصب کند.

سپس در پایان آیه براى تأکید مطلب مى‏فرماید: «این سهمى است تعیین شده و لازم الاداء» تا هیچ گونه تردید در این بحث باقى نماند (نَصِیباً مَفْرُوضاً).

 (آیه 8)- یک حکم اخلاقى! این آیه مسلما بعد از قانون تقسیم ارث، نازل شده، زیرا مى‏گوید: «هرگاه در مجلس تقسیم ارث، خویشاوندان و یتیمان و مستمندان حاضر شدند چیزى از آن به آنها بدهید» (وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ).

کلمه «یتامى» و «مساکین» اگر چه بطور مطلق ذکر شده ولى منظور از آن ایتام و نیازمندان فامیل است.

در پایان آیه دستور مى‏دهد که «به این دسته از محرومان، با زبان خوب و طرز شایسته صحبت کنید» (وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً).

 (آیه 9)- جلب عواطف به سوى یتیمان! قرآن براى برانگیختن عواطف مردم در برابر وضع یتیمان اشاره به حقیقتى مى‏کند که گاهى مردم از آن غافل                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 377

 مى‏شوند، مى‏فرماید: «کسانى که اگر فرزندان ناتوانى از خود به یادگار بگذارند از آینده آنان مى‏ترسند باید (از ستم در باره یتیمان مردم) بترسند» (وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ).

اصولا مسائل اجتماعى همواره به شکل یک سنت از امروز به فردا، و از فردا به آینده دوردست سرایت مى‏کند. بنابراین، آنها که اساس ظلم و ستم بر ایتام را در اجتماع مى‏گذارند بالاخره روزى این بدعت غلط، دامان فرزندان خود آنها را خواهد گرفت.

در پایان آیه مى‏فرماید: «اکنون که چنین است باید سرپرستان ایتام، از مخالفت با احکام خدا بپرهیزند و با یتیمان، با زبان ملایم و عباراتى سرشار از عواطف انسانى سخن بگویند» (فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیداً).

تا ناراحتى درونى و زخمهاى قلب آنها به این وسیله التیام یابد.

این دستور عالى اسلامى اشاره به یک نکته روانى در مورد پرورش یتیمان مى‏کند و آن این که: نیازمندى کودک یتیم، منحصر به خوراک و پوشاک نیست، بلکه باید علاوه بر مراقبتهاى جسمى از نظر تمایلات روانى نیز اشباع شود و گر نه کودکى سنگدل، شکست خورده، فاقد شخصیت و خطرناک به عمل خواهد آمد.

 (آیه 10)- چهره باطنى اعمال ما! در آغاز این سوره تعبیر شدیدى پیرامون تصرفهاى ناروا در اموال یتیمان دیده مى‏شود که صریحترین آنها آیه مورد بحث است. مى‏گوید: «کسانى که اموال یتیمان را به ناحق تصرف مى‏کنند (در حقیقت) در شکمشان تنها آتش مى‏خورند» (إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً).

سپس در پایان آیه مى‏گوید: علاوه بر این که آنها در همین جهان در واقع آتش مى‏خورند «به زودى در جهان دیگر داخل در آتش برافروخته‏اى مى‏شوند» که آنها را به شدت مى‏سوزاند (وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً).

از این آیه استفاده مى‏شود که اعمال ما علاوه بر چهره ظاهرى خود، یک چهره واقعى نیز دارد که در این جهان از نظر ما پنهان است اما این چهره‏هاى درونى در جهان دیگر ظاهر مى‏شوند و مسأله «تجسّم اعمال» را تشکیل مى‏دهند.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 378

آیه 11)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد، از «جابر بن عبد اللّه» نقل شده که مى‏گوید: بیمار شده بودم، پیامبر صلّى اللّه علیه و آله از من عیادت کرد، من بى‏هوش بودم، پیامبر صلّى اللّه علیه و آله آبى خواست و با مقدارى از آن وضو گرفت، و بقیه را بر من پاشید، من به هوش آمدم، عرض کردم اى رسولخدا! تکلیف اموال من بعد از من چه خواهد شد؟ پیامبر صلّى اللّه علیه و آله خاموش گشت، چیزى نگذشت که آیه نازل گردید و سهم ورّاث در آن تعیین شد.

تفسیر:

سهام ارث- در این آیه حکم طبقه اول وارثان (فرزندان و پدران و مادران) بیان شده است.

در جمله نخست مى‏گوید: «خداوند به شما در باره فرزندانتان سفارش مى‏کند که براى پسران دو برابر سهم دختران قائل شوید» (یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ).

و این یک نوع تأکید روى ارث بردن دختران و مبارزه با سنتهاى جاهلى است که آنها را بکلى محروم مى‏کردند.

سپس مى‏فرماید: «اگر فرزندان میت، منحصرا دو دختر یا بیشتر باشند دو ثلث مال از آن آنهاست» (فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَکَ).

 «ولى اگر تنها یک دختر بوده باشد نصف مجموع مال از آن اوست» (وَ إِنْ کانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ).

اما میراث پدران و مادران که آنها نیز جزء طبقه اول و هم ردیف فرزندان مى‏باشند، سه حالت دارد.

حالت اول: «شخص متوفى، فرزند یا فرزندانى داشته باشد که در این صورت براى پدر و مادر او هر کدام یک ششم میراث است» (وَ لِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ).

حالت دوم: «فرزندى در میان نباشد و وارث، تنها پدر و مادر او باشند در این صورت سهم مادر یک سوم مجموع مال و بقیه از آن پدر است» (فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 379

 حالت سوم: این است که وارث تنها پدر و مادر باشند و فرزندى در کار نباشد، «ولى شخص متوفى برادرانى (از طرف پدر و مادر، یا تنها از طرف پدر) داشته باشد، در این صورت سهم مادر از یک سوم به یک ششم تنزل مى‏یابد و پنج ششم باقیمانده براى پدر است» (فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ).

در واقع برادران با این که ارث نمى‏برند، مانع مقدار اضافى ارث مادر مى‏شوند و به همین جهت آنها را «حاجب» مى‏نامند.

سپس قرآن مى‏گوید: «همه اینها بعد از انجام وصیتى است که او (میت) کرده است و بعد از اداى دین است» بنابراین، اگر وصیتى کرده یا دیونى دارد باید نخست به آنها عمل کرد (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِها أَوْ دَیْنٍ).

البته انسان فقط مى‏تواند در باره یک سوم از مال خود وصیت کند و اگر بیش از آن وصیت کند صحیح نیست مگر این که ورثه اجازه دهند.

و در جمله بعد مى‏فرماید: «شما نمى‏دانید پدران و فرزندانتان کدامیک بیشتر به نفع شما هستند» (آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً).

و در پایان آیه مى‏فرماید: «این قانونى است که از طرف خدا فرض و واجب شده و او دانا و حکیم است» (فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً).

این جمله براى تأکید مطالب گذشته است، تا جاى هیچ گونه چانه زدن براى مردم در باره قوانین مربوط به سهام ارث باقى نماند.

چرا ارث مرد دو برابر زن مى‏باشد؟

با مراجعه به آثار اسلامى به این نکته پى مى‏بریم که این سؤال از همان آغاز اسلام در اذهان مردم بوده و گاه‏بیگاه از پیشوایان اسلام در این زمینه پرسشهایى مى‏کردند از جمله از امام على بن موسى الرضا علیه السّلام نقل شده که در پاسخ این سؤال فرمود: «این که سهم زنان از میراث نصف سهم مردان است به خاطر آن است که زن هنگامى که ازدواج مى‏کند چیزى (مهر) مى‏گیرد و مرد ناچار است چیزى بدهد، به علاوه هزینه زندگى زنان بر دوش مردان است، در حالى که زن در برابر هزینه زندگى مرد و خودش مسؤولیتى ندارد».

(آیه 12)- سهم ارث همسران از یکدیگر! در این آیه چگونگى ارث زن                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 380

 و شوهر از یکدیگر توضیح داده شده، آیه مى‏گوید: «و براى شما نصف میراث زنانتان است اگر فرزندى نداشته باشند» (وَ لَکُمْ نِصْفُ ما تَرَکَ أَزْواجُکُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ).

 «ولى اگر فرزند و یا فرزندانى براى آنها باشد (حتى اگر از شوهر دیگرى باشد) تنها یک چهارم از آن شماست» (فَإِنْ کانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ).

البته این تقسیم نیز «بعد از پرداخت بدهیهاى همسر و انجام وصیتهاى مالى اوست» (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِینَ بِها أَوْ دَیْنٍ).

 «و براى زنان شما یک چهارم میراث شماست اگر فرزندى نداشته باشید» (وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ).

 «و اگر براى شما فرزندى باشد (اگر چه این فرزند از همسر دیگرى باشد) سهم زنان به یک هشتم مى‏رسد» (فَإِنْ کانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ).

این تقسیم نیز همانند تقسیم سابق «بعد از انجام وصیتى که کرده‏اید و اداى دین» است (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَیْنٍ).

سپس حکم ارث خواهران و برادران را بیان مى‏کند و مى‏گوید: «اگر مردى از دنیا برود و برادران و خواهران از او ارث ببرند، یا زنى از دنیا برود و برادر و یا خواهرى داشته باشد هر یک از آنها یک ششم مال را به ارث مى‏برند» (وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ).

 «کلالة» به خواهران و برادران مادرى که از شخص متوفى ارث مى‏برند گفته مى‏شود. این در صورتى است که از شخص متوفى یک برادر و یک خواهر (مادرى) باقى بماند «اما اگر بیش از یکى باشند مجموعا یک سوم مى‏برند» یعنى باید ثلث مال را در میان خودشان تقسیم کنند (فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُثِ).

سپس اضافه مى‏کند: «این در صورتى است که وصیت قبلا انجام گیرد و دیون از آن خارج شود» (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِها أَوْ دَیْنٍ).

 «به شرط آن که (از طریق وصیت و اقرار به دین) به آنها (ورثه) ضرر نزند» (غَیْرَ مُضَارٍّ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 381

 و در پایان آیه براى تأکید مى‏فرماید: «این سفارش خداست، و خدا دانا و بردبار است» (وَصِیَّةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ).

یعنى، این توصیه‏اى است الهى که باید آن را محترم بشمرید، زیرا خداوند به منافع و مصالح شما آگاه است که این احکام را مقرر داشته و نیز از نیات وصیت‏کنندگان آگاه مى‏باشد، در عین حال حلیم است و کسانى را که بر خلاف فرمان او رفتار مى‏کنند فورا مجازات نمى‏نماید!

 (آیه 13)- به دنبال بحثى که در آیات گذشته در باره قوانین ارث گذشت در این آیه از این قوانین به عنوان حدود الهى یاد کرده مى‏فرماید: «اینها حدود و مرزهاى الهى است» (تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ).

که عبور و تجاوز از آنها ممنوع است، و آنها که از حریم آن بگذرند و تجاوز کنند، گناهکار و مجرم شناخته مى‏شوند.

سپس مى‏فرماید: «کسانى که خداوند و پیامبر را اطاعت کنند (و این مرزها را محترم شمارند) بطور جاودان در باغهایى از بهشت خواهند بود، که آب از پاى درختان آنها قطع نمى‏گردد» (وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها).

در پایان آیه مى‏فرماید: «این رستگارى و پیروزى بزرگى است» (وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

 (آیه 14)- در این آیه به نقطه مقابل کسانى که در آیه قبل بیان شد اشاره کرده، مى‏فرماید: «آنها که نافرمانى خدا و پیامبر کنند و از مرزها تجاوز نمایند جاودانه در آتش خواهند بود» (وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها).

و در پایان آیه به سر انجام آنها اشاره کرده، مى‏فرماید: «آنها عذاب خوارکننده و آمیخته با توهینى دارند» (وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ).

در جمله قبل جنبه جسمانى مجازات الهى منعکس شده بود، و در این جمله که مسأله اهانت به میان آمده به جنبه روحانى آن اشاره مى‏کند.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 382

 (آیه 15)- این آیه اشاره به مجازات زنان شوهردارى است که آلوده «فحشاء» مى‏شوند، نخست مى‏فرماید: «و کسانى از زنان (همسران) شما که مرتکب زنا شوند چهار نفر از مسلمانان را به عنوان شاهد بر آنها بطلبید» (وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْکُمْ).

سپس مى‏فرماید: «اگر این چهار نفر به موضوع (زنا) گواهى دادند، آنها را در خانه‏هاى (خود) محبوس سازید، تا مرگ آنها فرا رسد» (فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّى یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ).

بنابراین، مجازات عمل منافى عفت براى زنان شوهردار در این آیه «حبس ابد» تعیین شده است.

ولى بلافاصله مى‏گوید: «و یا این که خداوند راهى براى آنها قرار بدهد» (أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا).

از تعبیر فوق استفاده مى‏شود که این حکم، یک حکم موقت بوده است.

 (آیه 16)- در این آیه حکم زنا و عمل منافى عفت «غیر محصنه» را بیان مى‏کند، و مى‏فرماید: «مرد و زنى که (همسر ندارند و) اقدام به ارتکاب این عمل زشت مى‏کنند، آنها را آزار (و مجازات) کنید» (وَ الَّذانِ یَأْتِیانِها مِنْکُمْ فَآذُوهُما).

مجازات مذکور در این آیه یک مجازات کلى است، و آیه 2 سوره نور که حدّ زنا را یکصد تازیانه براى هر یک از طرفین بیان کرده مى‏تواند، تفسیر و توضیحى براى این آیه بوده باشد.

در پایان آیه اشاره به مسأله توبه و عفو و بخشش از این گونه گناهکاران کرده، و مى‏فرماید: «اگر آنها به راستى توبه کنند و خود را اصلاح نمایند و به جبران گذشته بپردازند، از مجازات آنها صرف نظر کنید، زیرا خداوند توبه پذیر و مهربان است» (فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ تَوَّاباً رَحِیماً).

از این حکم ضمنا استفاده مى‏شود که هرگز نباید افرادى را که توبه کرده‏اند در برابر گناهان سابق مورد ملامت قرار داد.

 (آیه 17)- در آیه قبل مسأله سقوط حد و مجازات مرتکبین اعمال منافى                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 383

 عفت در پرتو توبه صریحا بیان شد، در این آیه پاره‏اى از شرایط آن را بیان مى‏کند و مى‏فرماید: «پذیرش توبه از سوى خدا تنها براى کسانى است که کار بدى (گناهى) را از روى جهالت انجام مى‏دهند» (إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ).

منظور از «جهالت» در آیه فوق طغیان غرایز و تسلط هوسهاى سرکش و چیره شدن آنها بر نیروى عقل و ایمان است، و در این حالت، علم و دانش انسان به گناه گر چه از بین نمى‏رود اما تحت تأثیر آن غرایز سرکش قرار گرفته و عملا بى‏اثر مى‏گردد، و هنگامى که علم اثر خود را از دست داد، عملا با جهل و نادانى برابر خواهد بود.

در جمله بعد قرآن به یکى دیگر از شرایط توبه اشاره کرده، مى‏فرماید: «سپس به زودى توبه مى‏کنند» (ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ).

یعنى، به زودى از کار خود پشیمان شوند و به سوى خدا باز گردند، زیرا توبه کامل آن است که آثار و رسوبات گناه را بطور کلى از روح و جان انسان بشوید.

پس از ذکر شرایط توبه در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند توبه چنین اشخاصى را مى‏پذیرد و خداوند دانا و حکیم است» (فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً).

 (آیه 18)- در این آیه اشاره به کسانى که توبه آنها پذیرفته نمى‏شود نموده، مى‏فرماید: «کسانى که در آستانه مرگ قرار مى‏گیرند و مى‏گویند اکنون از گناه خود توبه کردیم توبه آنان پذیرفته نخواهد شد» (وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ).

دسته دوم، از کسانى که توبه آنها پذیرفته نمى‏شود آنها هستند که در حال کفر از جهان مى‏روند، در آیه مورد بحث در باره آنها چنین مى‏فرماید: «و آنها که در حال کفر مى‏میرند توبه براى آنها نیست» (وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ).

در حقیقت آیه مى‏گوید: کسانى که از گناهان خود در حال صحت و سلامت و ایمان توبه کرده‏اند ولى در حال مرگ با ایمان از دنیا نرفتند، توبه‏هاى گذشته آنها نیز بى‏اثر است.

در پایان آیه مى‏فرماید: «اینها (هر دو دسته) کسانى هستند که عذاب                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 384

 دردناکى براى آنان مهیا کرده‏ایم» (أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً).

 (آیه 19)

شأن نزول:

از امام باقر علیه السّلام نقل شده که: این آیه در باره کسانى نازل گردیده که همسران خود را بدون این که همچون یک همسر با آنها رفتار کنند، نگه مى‏داشتند، به انتظار این که آنها بمیرند، و اموالشان را تملک کنند.

تفسیر:

باز هم دفاع از حقوق زنان- در این آیه به دو عادت ناپسند دوران جاهلیت اشاره گردیده و به مؤمنان هشدار داده شده که آلوده آنها نشوند.

1- آیه مى‏گوید: «اى افراد با ایمان! براى شما حلال نیست که از زنان از روى اکراه (و ایجاد ناراحتى براى آنها) ارث ببرید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً).

2- یکى دیگر از عادات نکوهیده آنها این بود که زنان را با وسایل گوناگون، تحت فشار مى‏گذاشتند تا مهر خود را ببخشند و طلاق گیرند، آیه مورد بحث این کار را ممنوع ساخته، مى‏فرماید: «آنها را تحت فشار قرار ندهید به خاطر این که قسمتى از آنچه را به آنها داده‏اید (از مهر) تملک کنید» (وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَیْتُمُوهُنَّ).

ولى این حکم، استثنایى دارد که در جمله بعد به آن اشاره شده و آن این است که اگر آنها مرتکب عمل زشت گردند شوهران مى‏توانند آنها را تحت فشار قرار دهند، تا مهر خود را حلال کرده و طلاق بگیرند. همان طور که آیه مى‏گوید: «مگر این که عمل زشت آشکارى انجام دهند» (إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ).

منظور از «بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ» (عمل زشت آشکار) در آیه فوق هر گونه مخالفت شدید زن و نافرمانى و ناسازگارى او را شامل مى‏شود.

سپس دستور معاشرت شایسته و رفتار انسانى مناسب با زنان را صادر مى‏کند، مى‏فرماید: و با آنها بطور شایسته معاشرت کنید» (وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ).

و به دنبال آن اضافه مى‏کند، حتى «اگر به جهانى از همسران خود رضایت کامل نداشته باشید و بر اثر امورى آنها در نظر شما ناخوشایند باشند (فورا تصمیم به جدایى نگیرید و تا آنجا که قدرت دارید مدارا کنید، زیرا ممکن است شما در                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 385

 تشخیص خود گرفتار اشتباه شده باشید) و اى بسا آنچه را نمى‏پسندید خداوند در آن خیر و برکت و سود فراوانى قرار داده باشد» (فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْراً کَثِیراً).

 (آیه 20)

شأن نزول:

پیش از اسلام رسم بر این بود که اگر مى‏خواستند همسر سابق را طلاق گویند و ازدواج جدیدى کنند براى فرار از پرداخت مهر، همسر خود را به اعمال منافى عفت متهم مى‏کردند، و بر او سخت مى‏گرفتند، تا حاضر شود مهر خویش را که معمولا قبلا دریافت مى‏شد بپردازد، و طلاق گیرد، و همان مهر را براى همسر دوم قرار مى‏دادند.

آیه نازل شد و این کار زشت را مورد نکوهش قرار داد.

تفسیر:

این آیه نیز براى حفظ قسمت دیگرى از حقوق زنان نازل گردیده و مى‏گوید: «و اگر تصمیم گرفتید که همسر دیگرى به جاى همسر خود انتخاب کنید و مال فراوانى (به عنوان مهر) به او پرداخته‏اید، چیزى از آن را نگیرید» (وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَکانَ زَوْجٍ وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً).

سپس اشاره به طرز عمل دوران جاهلیت در این باره که همسر خود را متهم به اعمال منافى عفت مى‏کردند نموده، مى‏فرماید: «آیا براى باز پس گرفتن (مهر) زنان متوسل به تهمت و گناه مى‏شوید» (أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً).

یعنى، اصل عمل، ظلم است و گناه، و متوسل شدن به یک وسیله ناجوانمردانه و غلط، گناه آشکار دیگرى است.

(آیه 21)- در این آیه مجددا براى تحریک عواطف انسانى مردان اضافه مى‏کند که شما و همسرانتان مدتها در خلوت و تنهایى با هم بوده‏اید همانند یک روح در دو بدن «چگونه آن (مهر) را باز پس مى‏گیرید در حالى که با یکدیگر تماس و آمیزش کامل داشته‏اید» و همچون بیگانه‏ها و دشمنان با یکدیگر رفتار مى‏کنید، و حقوق مسلم آنها را پایمال مى‏نمایید! (وَ کَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضى‏ بَعْضُکُمْ إِلى‏ بَعْضٍ).

سپس مى‏فرماید: از این گذشته «همسران شما پیمان محکمى به هنگام عقد ازدواج از شما گرفته‏اند» چگونه این پیمان مقدس و محکم را نادیده مى‏گیرید                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 386

 و اقدام به پیمان‏شکنى آشکار مى‏کنید؟ (وَ أَخَذْنَ مِنْکُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً).

 (آیه 22)

شأن نزول:

پس از اسلام، حادثه‏اى براى یکى از مسلمانان پیش آمد و آن این که: یکى از انصار به نام «ابو قیس» از دنیا رفت، فرزندش به نامادرى خود پیشنهاد ازدواج نمود، آن زن گفت: من تو را فرزند خود مى‏دانم و چنین کارى را شایسته نمى‏بینم ولى با این حال از پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله کسب تکلیف مى‏کنم، سپس موضوع را خدمت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله عرض کرد، و کسب تکلیف نمود، آیه نازل شد و از این کار (که در زمان جاهلیت معمول بود) به شدت نهى کرد.

تفسیر:

همان طور که در شأن نزول نیز اشاره شد، آیه خط بطلان به یکى از اعمال ناپسند دوران جاهلیت مى‏کشد و مى‏گوید: «با زنانى که پدران شما با آنها ازدواج کرده‏اند هرگز ازدواج نکنید» (وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ).

اما از آنجا که هیچ قانونى معمولا شامل گذشته نمى‏شود، اضافه مى‏فرماید:

 «مگر ازدواجهایى که (پیش از نزول این حکم) انجام شده است» (إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ).

سپس براى تأکید مطلب، سه تعبیر شدید در باره این نوع ازدواج بیان کرده، مى‏گوید: «زیرا این کار، عمل زشتى است» (إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً).

و بعد اضافه مى‏کند: «عملى است که موجب تنفر» در افکار مردم است یعنى طبع بشر آن را نمى‏پسندد (وَ مَقْتاً).

و در پایان مى‏فرماید: «روش نادرستى است» (وَ ساءَ سَبِیلًا).

حتى در تاریخ مى‏خوانیم که مردم جاهلى نیز این نوع ازدواج را «مقت» (تنفرآمیز) و فرزندانى که ثمره آن بودند «مقیت» (فرزندان مورد تنفر) مى‏نامیدند.

 (آیه 23)- تحریم ازدواج با محارم! در این آیه به محارم یعنى زنانى که ازدواج با آنها ممنوع است اشاره کرده، و بر اساس آن محرمیت از سه راه ممکن است پیدا شود:

1- ولادت که از آن تعبیر به «ارتباط نسبى» مى‏شود.

2- از طریق ازدواج که به آن «ارتباط سببى» مى‏گویند.

3- از طریق شیرخوارگى که به آن «ارتباط رضاعى» گفته مى‏شود.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 387

 نخست اشاره به محارم نسبى که هفت دسته هستند کرده و مى‏فرماید:

 «مادران شما و دخترانتان و خواهرانتان و عمه‏ها و خاله‏هایتان و دختران برادر و دختران خواهرانتان بر شما حرام شده‏اند» (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ وَ عَمَّاتُکُمْ وَ خالاتُکُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ).

باید توجه داشت که منظور از مادر فقط آن زنى که انسان بلاواسطه از او متولد شده نیست، بلکه جدّه و مادر جدّه و مادر پدر و مانند آن را شامل مى‏شود همان طور که منظور از دختر، تنها دختر بلاواسطه نیست بلکه، دختر و دختر پسر و دختر دختر و فرزندان آنها را نیز در بر مى‏گیرد و همچنین در مورد پنج دسته دیگر.

سپس به محارم رضاعى اشاره کرده و مى‏فرماید: «و مادرانى که شما را شیر داده‏اند، و خواهران رضاعى شما، بر شما حرامند» (وَ أُمَّهاتُکُمُ اللَّاتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ).

و در آخرین مرحله اشاره به دسته سوم از محارم کرده و آنها را تحت چند عنوان بیان مى‏کند.

1- «و مادران همسرانتان» (وَ أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ).

یعنى، به مجرد این که زنى به ازدواج مردى درآمد و صیغه عقد، جارى گشت مادر او، و مادر مادر او، و هر چه بالاتر روند بر او حرام ابدى مى‏شوند.

2- «و دختران همسرتان که در دامان شما قرار دارند به شرط این که با آن همسر آمیزش جنسى پیدا کرده باشید» (وَ رَبائِبُکُمُ اللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ اللَّاتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ).

به دنبال این قسمت براى تأکید مطلب اضافه مى‏کند که: «اگر با آنها آمیزش جنسى نداشته‏اید دخترانشان بر شما حرام نیستند» (فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ).

3- «و همسران فرزندانتان که از نسل شما هستند» (وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ).

در حقیقت تعبیر «مِنْ أَصْلابِکُمْ» (فرزندانى که از نسل شما باشند) براى این                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 388

 است که روى یکى از رسوم غلط دوران جاهلیت (و آن فرزند خواندگى و احکام آن است) خط بطلان کشیده شود.

4- «و براى شما جمع در میان دو خواهر ممنوع است» (وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ).

و از آنجا که در زمان جاهلیت ازدواج با محارم و جمع میان دو خواهر رایج بود، و افرادى مرتکب چنین ازدواجهایى شده بودند قرآن بعد از جمله فوق مى‏گوید: «مگر آنچه در گذشته واقع شده» (إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ).

یعنى، اگر کسانى قبل از نزول این قانون، چنین ازدواجى انجام داده‏اند، کیفر و مجازاتى ندارند، اگر چه اکنون باید یکى از آن دو را انتخاب کرده و دیگرى را رها کنند.

در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً).

آغاز جزء پنجم قرآن مجید

ادامه سوره نساء

 (آیه 24)- این آیه، بحث آیه گذشته را در باره زنانى که ازدواج با آنها حرام است دنبال مى‏کند و اضافه مى‏نماید که: «ازدواج و آمیزش جنسى با زنان شوهردار نیز حرام است» (وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ).

تنها استثنایى که به این حکم خورده است در مورد زنان غیر مسلمانى است که به اسارت مسلمانان در جنگها در مى‏آیند، همان گونه که آیه مى‏فرماید: «مگر آنها را که (از طریق اسارت) مالک شده‏اید» (إِلَّا ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ).

زیرا اسارت آنها به حکم طلاق است و اسلام اجازه مى‏دهد بعد از تمام شدن عدّه با آنان ازدواج کنند و یا همچون یک کنیز با آنان رفتار شود.

سپس براى تأکید احکام گذشته که در مورد محارم و مانند آن وارد شده مى‏فرماید: «اینها احکامى است که خداوند براى شما مقرر داشته و نوشته است» (کِتابَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ). بنابراین، به هیچ وجه قابل تغییر و عدول نیست.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 389

 سپس مى‏گوید: غیر از این چند طایفه «زنان دیگر غیر از اینها (که گفته شد) براى شما حلال است، که با اموال خود آنان را اختیار کنید در حالى که پاکدامن باشید و از زنا خوددارى کنید» (وَ أُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسافِحِینَ).

جمله أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ اشاره به این است که رابطه زناشویى یا باید به شکل ازدواج با پرداخت مهر و یا به شکل مالک شدن کنیز با پرداخت قیمت باشد.

در قسمت بعد، اشاره به مسأله ازدواج موقت و به اصطلاح «متعه» کرده، مى‏گوید: «زنانى را که متعه مى‏کنید مهر آنها را به عنوان یک واجب باید بپردازید» (فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً).

بعد از ذکر لزوم پرداخت مهر اشاره به این مطلب مى‏فرماید که: «اگر طرفین عقد، با رضایت خود مقدار مهر را بعدا کم و زیاد کنند مانعى ندارد» (وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَةِ).

احکامى که در آیه به آن اشاره شد، احکامى است که متضمن خیر و سعادت افراد بشر است زیرا: «خداوند از مصالح بندگان آگاه و در قانونگذارى خود حکیم است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً).

قابل ذکر است که اصل مشروع بودن این نوع ازدواج در زمان پیامبر قطعى است و هیچ گونه دلیل قابل اعتمادى در باره نسخ شدن آن در دست نیست.

ازدواج موقت یک ضرورت اجتماعى-

این موضوع را نمى‏توان انکار کرد که غریزه جنسى یکى از نیرومندترین غرایز انسانى است، تا آنجا که پاره‏اى از روانکاوان آن را تنها غریزه اصیل انسان مى‏دانند و تمام غرایز دیگر را به آن باز مى‏گردانند.

این موضوع مخصوصا در عصر ما که سن ازدواج بر اثر طولانى شدن دوره تحصیل و مسائل پیچیده اجتماعى بالا رفته، و کمتر جوانى مى‏تواند در سنین پایین یعنى در داغ‏ترین دوران غریزه جنسى اقدام به ازدواج کند، شکل حادّترى به خود گرفته است.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 390

با این وضع چه باید کرد؟

یا باید «فحشاء» را مجاز بدانیم (همان طور که دنیاى مادى امروز عملا بر آن صحه گذارده و آن را به رسمیت شناخته) و یا طرح ازدواج موقت را بپذیریم، معلوم نیست آنها که با ازدواج موقت و فحشاء مخالفند چه جوابى براى این سؤال فکر کرده‏اند؟! در حالى که طرح ازدواج موقت، نه شرایط سنگین ازدواج دائم را دارد که با عدم تمکن مالى یا اشتغالات تحصیلى و مانند آن نسازد و نه زیانهاى فجایع جنسى و فحشاء را در بر دارد.

 (آیه 25)- ازدواج با کنیزان! در تعقیب بحثهاى مربوط به ازدواج، این آیه، شرایط ازدواج با کنیزان را بیان مى‏کند، نخست مى‏گوید: «کسانى که قدرت ندارند که با زنان (آزاد) پاکدامن با ایمان ازدواج کنند مى‏توانند با کنیزان با ایمان ازدواج نمایند» که مهر و سایر مخارج آن معمولا سبکتر و سهلتر است (وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ طَوْلًا أَنْ یَنْکِحَ الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ فَمِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ فَتَیاتِکُمُ الْمُؤْمِناتِ).

سپس مى‏گوید: شما براى تشخیص ایمان آنها مأمور به ظاهر اظهارات آنان هستید، و اما در باره باطن و اسرار درونى آنان «خداوند به ایمان و عقیده شما آگاهتر است» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِیمانِکُمْ).

و از آنجا که بعضى در مورد ازدواج با کنیزان کراهت داشتند، قرآن مى‏گوید:

شما همه از یک پدر و مادر به وجود آمده‏اید «و بعضى از بعض دیگرید» (بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ). بنابراین، نباید از ازدواج با آنها کراهت داشته باشید.

سپس به یکى از شرایط این ازدواج اشاره کرده، مى‏فرماید: «این ازدواج باید به اجازه مالک صورت گیرد» و بدون اجازه او باطل است (فَانْکِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ).

در جمله بعد مى‏فرماید: «و مهرشان را به خودشان بدهید» (وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ).

از این جمله استفاده مى‏شود که باید مهر متناسب و شایسته‏اى براى آنها قرار                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 391

 داد و آن را به خود آنان داد. همچنین استفاده مى‏شود که بردگان نیز مى‏توانند مالک اموالى گردند که از طرق مشروع به آن دست یافته‏اند.

یکى دیگر از شرایط این ازدواج آن است که کنیزانى انتخاب شوند «که پاکدامن باشند، نه مرتکب زنا بطور آشکار شوند» (مُحْصَناتٍ غَیْرَ مُسافِحاتٍ).

 «و نه دوست پنهانى بگیرند» (وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ).

در جمله بعد به تناسب احکامى که در باره ازدواج با کنیزان و حمایت از حقوق آنها گفته شد بحثى در باره مجازات آنها به هنگام انحراف از جاده عفت به میان آمده، و آن این که اگر مرتکب عمل منافى عفت شوند، نصف مجازات زنان آزاد در باره آنان، جارى مى‏شود» یعنى تنها پنجاه تازیانه باید به آنها زد (فَإِذا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفاحِشَةٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَى الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ).

سپس مى‏گوید: «این ازدواج با کنیزان براى کسانى است که از نظر غریزه جنسى شدیدا در فشار قرار گرفته‏اند، و قادر به ازدواج با زنان آزاد نیستند» بنابراین، براى غیر آنها مجاز نیست (ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ الْعَنَتَ مِنْکُمْ).

اما بعد مى‏فرماید: «خوددارى کردن از ازدواج با کنیزان (تا آنجا که توانایى داشته باشید و دامان شما آلوده گناه نگردد) به سود شماست» (وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ).

در پایان آیه مى‏فرماید: «و خداوند (نسبت به آنچه در گذشته بر اثر بى خبرى انجام داده‏اید) آمرزنده و مهربان است» (وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

(آیه 26)- این محدودیتها براى چیست؟ به دنبال احکام مختلف در زمینه ازدواج که در آیات پیش بیان شد ممکن است این سؤال پیش آید که منظور از این همه محدودیتها و قید و بندهاى قانونى چیست؟ در این آیه و دو آیه بعد پاسخ به این سؤالات مى‏دهد، و مى‏گوید: «خداوند مى‏خواهد (با این دستورات راههاى خوشبختى و سعادت را) براى شما آشکار سازد» (یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ).

وانگهى شما در این برنامه تنها نیستید «و (خداوند مى‏خواهد شما را) به سنتهاى (صحیح) پیشینیان رهبرى کند» (وَ یَهْدِیَکُمْ سُنَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ).

علاوه بر این «توبه شما را بپذیرد» (وَ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 392

 و نعمتهاى خود را که بر اثر انحرافات شما قطع شده بار دیگر به شما باز گرداند و این در صورتى است که شما از آن راههاى انحرافى که در زمان جاهلیت و قبل از اسلام داشتید، باز گردید.

در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند دانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

از اسرار احکام خود آگاه، و روى حکمت خود آنها را براى شما تشریع کرده است.

 (آیه 27)- در این آیه مجددا تأکید مى‏کند، که «خدا مى‏خواهد شما را ببخشد (و از آلودگى پاک نماید) و نعمتها و برکات را به شما بازگرداند» (وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ).

 «ولى شهوت‏پرستانى که در امواج گناهان غرق هستند، مى‏خواهند شما از طریق سعادت بکلى منحرف شوید» و همانند آنها از فرق تا قدم آلوده انواع گناهان گردید (وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلًا عَظِیماً).

اکنون شما فکر کنید، آیا آن محدودیت آمیخته با سعادت و افتخار براى شما بهتر است، یا این آزادى و بى‏بندوبارى توأم با آلودگى و نکبت و انحطاط؟! این آیات در حقیقت به افرادى که در عصر و زمان ما نیز به قوانین مذهبى مخصوصا در زمینه مسائل جنسى ایراد مى‏کنند، پاسخ مى‏گوید، که این آزادیهاى بى‏قید و شرط سرابى بیش نیست و نتیجه آن گرفتار شدن در بیراهه‏ها و پرتگاههاست که نمونه‏هاى زیادى از آن را با چشم خودمان به شکل متلاشى شدن خانواده‏ها، انواع جنایات جنسى و فرزندان نامشروع جنایت پیشه مشاهده مى‏کنیم.

 (آیه 28)- در این آیه مى‏گوید: «خدا مى‏خواهد (با دستورهاى مربوط به ازدواج با کنیزان و مانند آن) کار را بر شما سبک کند» (یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ).

و در بیان علت آن مى‏فرماید: «زیرا انسان، ضعیف آفریده شده» (وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً).

و در برابر توفان غرایز گوناگون که از هر سو به او حمله‏ور مى‏شود باید طرق مشروعى براى ارضاى غرایز به او ارائه شود تا بتواند خود را از انحراف حفظ کند.

 (آیه 29)- بستگى سلامت اجتماع به سلامت اقتصاد! این آیه در واقع                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 393

 زیر بناى قوانین اسلامى را در مسائل مربوط به «معاملات و مبادلات مالى» تشکیل مى‏دهد، و به همین دلیل فقهاى اسلام در تمام ابواب معاملات به آن استدلال مى‏کنند، آیه خطاب به افراد با ایمان کرده و مى‏گوید: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! اموال یکدیگر را به باطل (و از طرق نامشروع) نخورید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ).

بنابراین، هر گونه تجاوز، تقلب، غش، معاملات ربوى، معاملاتى که حد و حدود آن کاملا مشخص نباشد، خرید و فروش اجناسى که فایده منطقى و عقلایى در آن نباشد، خرید و فروش وسایل فساد و گناه، همه در تحت این قانون کلى قرار دارد.

در جمله بعد به عنوان یک استثناء مى‏فرماید: «مگر این که (تصرف شما در اموال دیگران از طریق) تجارتى باشد که با رضایت شما انجام مى‏گیرد» (إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ).

در پایان آیه، مردم را از قتل نفس باز مى‏دارد و ظاهر آن به قرینه آخرین جمله آیه نهى از خودکشى و انتحار است، مى‏فرماید: «و خودکشى نکنید، خداوند نسبت به شما مهربان است» (وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً).

در حقیقت قرآن با ذکر این دو حکم پشت سر هم اشاره به یک نکته مهم اجتماعى کرده است و آن این که اگر روابط مالى مردم بر اساس صحیح استوار نباشد و اقتصاد جامعه به صورت سالم پیش نرود و در اموال یکدیگر به ناحق تصرف کنند، جامعه گرفتار یک نوع خودکشى و انتحار خواهد شد، و علاوه بر این که انتحارهاى شخصى افزایش خواهد یافت، انتحار اجتماعى هم از آثار ضمنى آن است.

 (آیه 30)- در این آیه به مجازات کسانى که از قوانین الهى سرپیچى کنند اشاره کرده و مى‏فرماید: «و هر کس این عمل را از روى تجاوز و ستم انجام دهد (و خود را آلوده خوردن اموال دیگران به ناحق سازد و یا دست به انتحار و خودکشى زند، نه تنها به آتش این جهان مى‏سوزد بلکه) در آتش قهر و غضب پروردگار (نیز) خواهد سوخت» (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ عُدْواناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِیهِ ناراً).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 394

 در پایان آیه مى‏فرماید: «و این کار براى خدا آسان است» (وَ کانَ ذلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً).

 (آیه 31)- گناهان کبیره و صغیره! این آیه با صراحت مى‏گوید: «اگر گناهان کبیره‏اى که از آن نهى شده ترک گویید گناهان کوچک شما را مى‏پوشانیم و مى‏بخشیم و در جایگاه نیکویى شما را وارد مى‏کنیم» (إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً).

از این تعبیر استفاده مى‏شود که گناهان بر دو دسته‏اند، دسته‏اى که قرآن نام آنها را «کبیره» و دسته‏اى که نام آنها را «سیّئة» گذاشته است، و در آیه 32 سوره نجم به جاى «سیئة» تعبیر به «لمم» نموده است، و در آیه 49 سوره کهف در برابر کبیره، «صغیره» را ذکر فرموده است.

 «کبیره» هر گناهى است که از نظر اسلام بزرگ و پراهمیت است، و نشانه اهمیت آن مى‏تواند این باشد که در قرآن مجید، تنها به نهى از آن قناعت نشده، بلکه به دنبال آن تهدید به عذاب دوزخ گردیده است، مانند قتل نفس و رباخوارى و زنا و امثال آنها.

البته گناهان «صغیره» در صورتى صغیره هستند که تکرار نشوند و علاوه بر آن به عنوان بى‏اعتنایى و یا غرور و طغیان و کوچک شمردن گناه انجام نگیرند.

 (آیه 32)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه چنین نقل شده که: امّ سلمه (یکى از همسران پیامبر) به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله عرض کرد: «چرا مردان به جهاد مى‏روند و زنان جهاد نمى‏کنند؟ و چرا براى ما نصف میراث آنها مقرر شده؟ اى کاش ما هم مرد بودیم و همانند آنها به جهاد مى‏رفتیم، و موقعیت اجتماعى آنها را داشتیم».

آیه نازل گردید و به این سؤالات و مانند آن پاسخ گفت.

تفسیر:

تفاوت سهم ارث مردان و زنان براى جمعى از مسلمانان به صورت یک سؤال درآمده بود، آنها گویا توجه نداشتند که این تفاوت به خاطر آن است که هزینه زندگى، عموما بر دوش مردان مى‏باشد، و زنان از آن معافند، به علاوه هزینه خود آنها نیز بر دوش مردان است، و همان طور که سابقا اشاره شد سهمیه زنان عملا                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 395

 دو برابر مردان خواهد بود، لذا آیه شریفه مى‏گوید: «برتریهایى را که خداوند براى بعضى از شما نسبت به بعضى دیگر قائل شده هرگز آرزو نکنید» (وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلى‏ بَعْضٍ).

زیرا این تفاوتها هر کدام اسرارى دارد که از شما پوشیده و پنهان است.

البته نباید اشتباه کرد که آیه اشاره به تفاوتهاى واقعى و طبیعى مى‏کند نه تفاوتهاى ساختگى که بر اثر «استعمار» و «استثمار» طبقاتى به وجود مى‏آید.

لذا بلافاصله مى‏فرماید: «مردان و زنان هر کدام بهره‏اى از کوششها و تلاشها و موقعیت خود دارند» (لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ).

خواه موقعیت طبیعى باشد (مانند تفاوت دو جنس مرد و زن با یکدیگر) و یا تفاوت به خاطر تلاشها و کوششهاى اختیارى.

سپس مى‏فرماید: «به جاى آرزو کردن این گونه تفاوتها، از فضل خدا و لطف و کرم او تمنا کنید که به شما از نعمتهاى مختلف و موقعیتها و پاداشهاى نیک ارزانى دارد» (وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ). و در نتیجه افرادى خوشبخت و سعادتمند باشید.

و در پایان مى‏فرماید: «چون خداوند به همه چیز داناست» (إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیماً).

و مى‏داند براى نظام اجتماعى چه تفاوتهایى از نظر طبیعى و یا حقوقى لازم است، و نیز از اسرار درون مردم باخبر است و مى‏داند چه افرادى آرزوهاى نادرست در دل مى‏پرورانند و چه افرادى به آنچه مثبت و سازنده است مى‏اندیشند.

 (آیه 33)- بار دیگر قرآن در این آیه به مسائل ارث بازگشته و مى‏گوید:

 «براى هر کس (اعم از زن و مرد) وارثانى قرار دادیم که از میراث پدر و مادر و نزدیکان ارث ببرند» (وَ لِکُلٍّ جَعَلْنا مَوالِیَ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ).

سپس اضافه مى‏کند: «کسانى که با آنها پیمان بسته‏اید، نصیب و سهم آنها را از ارث بپردازید» (وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمانُکُمْ فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ).

در باره «هم‏پیمانها» یى که باید سهم ارث آنها را پرداخت آنچه به مفهوم آیه نزدیکتر است همان پیمان «ضمان جریره» مى‏باشد که قبل از اسلام وجود داشت،                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 396

 و آن چنین بود که: «دو نفر با هم قرار مى‏گذاشتند که در کارها «برادروار» به یکدیگر کمک کنند، و در برابر مشکلات، یکدیگر را یارى نمایند و به هنگامى که یکى از آنها از دنیا برود، شخصى که بازمانده از وى ارث ببرد اسلام این «پیمان دوستى» و برادرى را به رسمیت شناخت، ولى تأکید کرد که ارث بردن چنین هم پیمانى منحصرا در زمانى است که خویشاوندى براى میت وجود نداشته باشد.

سپس در پایان آیه مى‏فرماید: اگر در دادن سهام صاحبان ارث کوتاهى کنید و یا حق آنها را کاملا ادا نمایید در هر حال خدا آگاه است «زیرا خداوند شاهد و ناظر بر هر کار و هر چیزى مى‏باشد» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیداً).

 (آیه 34)- سرپرستى در نظام خانواده. خانواده یک واحد کوچک اجتماعى است و همانند یک اجتماع بزرگ باید رهبر و سر پرست واحدى داشته باشد، زیرا رهبرى و سرپرستى دسته جمعى که زن و مرد مشترکا آن را به عهده بگیرند مفهومى ندارد در نتیجه مرد یا زن یکى باید «رئیس» خانواده و دیگرى «معاون» و تحت نظارت او باشد، قرآن در اینجا تصریح مى‏کند که مقام سرپرستى باید به مرد داده شود، مى‏گوید: «مردان سرپرست و نگهبان زنانند» (الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ).

البته مقصود از این تعبیر استبداد و اجحاف و تعدى نیست، بلکه منظور رهبرى واحد منظم با توجه به مسؤولیتها و مشورتهاى لازم است.

جمله بعد که دو بخش است در قسمت اول مى‏فرماید: «این سرپرستى به خاطر برتریهایى است که (از نظر نظام اجتماع) خداوند براى بعضى نسبت به بعضى دیگر قرار داده است» (بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ).

و در قسمت دوم مى‏فرماید: «و نیز این سرپرستى به خاطر تعهداتى است که مردان در مورد پرداختهاى مالى در برابر زنان و خانواده به عهده دارند» (وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ).

سپس اضافه مى‏کند که زنان در برابر وظایفى که در خانواده به عهده دارند به دو دسته‏اند:                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 397

 دسته اول: «و زنان صالح، زنانى هستند که متواضعند و در غیاب (همسر خود) حفظ اسرار و حقوق او را در مقابل حقوقى که خدا براى آنان قرار داده، مى‏کنند» (فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَیْبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ).

یعنى مرتکب خیانت چه از نظر مال و چه از نظر ناموس و چه از نظر حفظ شخصیت شوهر و اسرار خانواده در غیاب او نمى‏شوند، و وظایف و مسؤولیتهاى خود را به خوبى انجام مى‏دهند.

دسته دوم: زنانى هستند که از وظایف خود سرپیچى مى‏کنند و نشانه‏هاى ناسازگارى در آنها دیده مى‏شود، مردان در مقابل این گونه زنان وظایفى دارند که باید مرحله به مرحله اجرا گردد، در مرحله اول مى‏فرماید: «زنانى را که از طغیان و سرکشى آنها مى‏ترسید پند و اندرز دهید» (وَ اللَّاتِی تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ).

در مرحله دوم مى‏فرماید: «در صورتى که اندرزهاى شما سودى نداد، در بستر از آنها دورى کنید» (وَ اهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِعِ).

و در مرحله سوم: در صورتى که سرکشى و پشت پا زدن به وظایف و مسؤولیتها از حد بگذرد و همچنان در راه قانون‏شکنى با لجاجت و سرسختى گام بردارند، نه اندرزها تأثیر کند، و نه جدا شدن در بستر، و کم اعتنایى نفعى نبخشد، و راهى جز «شدت عمل» باقى نماند «آنها را تنبیه بدنى کنید» (وَ اضْرِبُوهُنَّ).

مسلم است که اگر یکى از این مراحل مؤثر واقع شود و زن به انجام وظیفه خود اقدام کند مرد حق ندارد بهانه‏گیرى کرده، در صدد آزار زن برآید، لذا به دنبال این جمله مى‏فرماید: «پس اگر آنها از شما اطاعت کردند، راهى براى تعدّى بر آنها مجویید» (فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلًا).

و در پایان آیه مجددا به مردان هشدار مى‏دهد که از موقعیت سرپرستى خود در خانواده سوء استفاده نکنند و به قدرت خدا که بالاتر از همه قدرتهاست بیندیشند «زیرا خداوند بلند مرتبه و بزرگ است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیًّا کَبِیراً).

 (آیه 35)- محکمه صلح خانوادگى! در این آیه اشاره به مسأله بروز اختلاف و نزاع میان دو همسر کرده، مى‏گوید: «و اگر از جدایى و شکاف میان آنان                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 398

 (دو همسر) بیم داشته باشید یک داور از خانواده شوهر، و داورى از خانواده زن انتخاب کنید» تا به کار آنان رسیدگى کنند (وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَیْنِهِما فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِها).

سپس مى‏فرماید: «اگر این دو داور (با حسن نیت و دلسوزى وارد کار شوند و) هدفشان اصلاح میان دو همسر بوده باشد، خداوند کمک مى‏کند و به وسیله آنان میان دو همسر الفت مى‏دهد» (إِنْ یُرِیدا إِصْلاحاً یُوَفِّقِ اللَّهُ بَیْنَهُما).

و براى این که به داوران هشدار دهد که حسن نیت به خرج دهند در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند (از نیت آنها) با خبر و آگاه است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً خَبِیراً).

محکمه صلح خانوادگى که در آیه فوق به آن اشاره شده یکى از شاهکارهاى اسلام است. این محکمه امتیازاتى دارد که سایر محاکم فاقد آن هستند، از جمله:

1- در محیط خانواده نمى‏توان تنها با مقیاس خشک قانون و مقررات بى‏روح گام برداشت، لذا دستور مى‏دهد که داوران این محکمه کسانى باشند که پیوند خویشاوندى به دو همسر دارند و مى‏توانند عواطف آنها را در مسیر اصلاح تحریک کنند.

2- در محاکم عادى قضایى طرفین دعوا مجبورند براى دفاع از خود، هر گونه اسرارى که دارند فاش سازند. مسلم است که اگر زن و مرد در برابر افراد بیگانه و اجنبى اسرار زناشویى خود را فاش سازند احساسات یکدیگر را چنان جریحه‏دار مى‏کنند که اگر به اجبار به منزل و خانه باز گردند، دیگر از آن صمیمیت و محبت سابق خبرى نخواهد بود.

3- داوران در محاکم معمولى، در جریان اختلافات غالبا بى‏تفاوتند در حالى که در محکمه صلح فامیلى حکمین نهایت کوشش را به خرج مى‏دهند که صلح و صمیمیت در میان این دو برقرار شود و به اصطلاح آب رفته، به جوى باز گردد! 4- از همه اینها گذشته چنین محکمه‏اى هیچ یک از مشکلات و هزینه‏هاى سرسام‏آور و سرگردانى محاکم معمولى را ندارد.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 399

 (آیه 36)- در این آیه یک سلسله از حقوق اعم از حق خدا و بندگان و آداب معاشرت با مردم بیان شده است، و روى هم رفته ده دستور از آن استفاده مى‏شود.

1- نخست مردم را دعوت به عبادت و بندگى پروردگار و ترک شرک و بت پرستى که ریشه اصلى تمام برنامه‏هاى اسلامى است مى‏کند، دعوت به توحید و یگانه پرستى روح را پاک، و نیت را خالص، و اراده را قوى، و تصمیم را براى انجام هر برنامه مفیدى محکم مى‏سازد، و از آنجا که آیه بیان یک رشته از حقوق اسلامى است، قبل از هر چیز اشاره به حق خداوند بر مردم کرده، مى‏گوید: «و خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید» (وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً).

2- سپس مى‏گوید: «و به پدر و مادر نیکى کنید» (وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً).

حق پدر و مادر از مسائلى است که در قرآن مجید زیاد روى آن تکیه شده و کمتر موضوعى است که این قدر مورد تأکید واقع شده باشد، و در چهار مورد از قرآن، بعد از توحید قرار گرفته است.

3- «همچنین به خویشاوندان» نیکى کنید (وَ بِذِی الْقُرْبى‏).

این موضوع نیز از مسائلى است که در قرآن تأکید فراوان در باره آن شده است، گاهى به عنوان «صله رحم»، و گاهى به عنوان «احسان و نیکى به خویشاوندان».

4- سپس اشاره به حقوق «ایتام» کرده، و افراد با ایمان را توصیه به نیکى در حق «یتیمان» مى‏کند (وَ الْیَتامى‏). زیرا در هر اجتماعى بر اثر حوادث گوناگون همیشه کودکان یتیمى وجود دارند که فراموش کردن آنها نه فقط وضع آنان را به خطر مى‏افکند، بلکه وضع اجتماع را نیز به خطر مى‏اندازد.

5- بعد از آن حقوق «مستمندان» را یاد آورى مى‏کند (وَ الْمَساکِینِ).

زیرا در هر اجتماعى افرادى معلول و از کار افتاده و مانند آن وجود دارند که فراموش کردن آنها بر خلاف تمام اصول انسانى است.

6- سپس توصیه به نیکى در حق «همسایگان نزدیک» مى‏کند (وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى‏).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 400

 7- سپس در باره «همسایگان دور» سفارش مى‏کند (وَ الْجارِ الْجُنُبِ).

 «حق همسایگى» در اسلام به قدرى اهمیت دارد که در وصایاى معروف امیر مؤمنان علیه السّلام مى‏خوانیم: ما زال (رسول اللّه) یوصى بهم حتّى ظننا انّه سیورّثهم:

 «آنقدر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در باره آنها سفارش کرد، که ما فکر کردیم شاید دستور دهد همسایگان از یکدیگر ارث ببرند».

در حدیث دیگرى از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نقل شده که در یکى از روزها سه بار فرمود:

و اللّه لا یؤمن: «به خدا سوگند چنین کسى ایمان ندارد ...».

یکى پرسید چه کسى؟ پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: الّذى لا یأمن جاره بوائقه: «کسى که همسایه او از مزاحمت او در امان نیست»! 8- سپس قرآن در باره کسانى که با انسان دوستى و مصاحبت دارند، توصیه کرده، مى‏فرماید: «و به دوست و همنشین» نیکى کنید (وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ).

البته «صاحب بالجنب» معنایى وسیعتر از دوست و رفیق دارد، به این ترتیب آیه یک دستور جامع و کلى براى حسن معاشرت نسبت به تمام کسانى که با انسان ارتباط دارند مى‏باشد، اعم از دوستان واقعى، و همکاران، و همسفران، و مراجعان، و شاگردان، و مشاوران، و خدمتگزاران.

9- دسته دیگرى که در اینجا در باره آنها سفارش شده، کسانى هستند که در سفر و بلاد غربت احتیاج پیدا مى‏کنند و با این که ممکن است در شهر خود افراد متمکنى باشند، در سفر به علتى وا مى‏مانند مى‏فرماید: «و واماندگان» (وَ ابْنِ السَّبِیلِ).

10- در آخرین مرحله توصیه به نیکى کردن نسبت به بردگان کرده، مى‏فرماید: «و بردگانى که مالک آنها هستید» (وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ).

در حقیقت آیه با حق خدا شروع شده و با حقوق بردگان ختم مى‏گردد و تنها این آیه نیست که در آن در باره بردگان توصیه شده، بلکه در آیات مختلف دیگر نیز در این زمینه بحث شده است.

در پایان آیه هشدار مى‏دهد و مى‏گوید: «خداوند افراد متکبر و فخر فروش را                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 401

 دوست نمى‏دارد» (إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالًا فَخُوراً).

به این ترتیب هر کس از فرمان خدا سرپیچى کند و به خاطر تکبر، از رعایت حقوق خویشاوندان، پدر و مادر، یتیمان، مسکینان، ابن السبیل و دوستان سر باز زند محبوب خدا و مورد لطف او نیست. و هر کس که مشمول لطف او نباشد از هر خیر و سعادتى محروم است.

 (آیه 37)- انفاقهاى ریایى و الهى! این آیه در حقیقت، دنباله آیات پیش و اشاره به افراد متکبر و خودخواه است «آنها کسانى هستند که (نه تنها خودشان از نیکى کردن به مردم) بخل مى‏ورزند، بلکه مردم را نیز به بخل دعوت مى‏کنند» (الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ).

علاوه بر این سعى دارند «آنچه را که خداوند از فضل (و رحمت) خود به آنان داده کتمان کنند» مبادا افراد اجتماع از آنها توقعى پیدا کنند (وَ یَکْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ).

سپس سر انجام و عاقبت کار آنها را چنین بیان مى‏کند که: «ما براى کافران عذاب خوارکننده‏اى مهیا ساخته‏ایم» (وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً).

شاید سرّ تعبیر به «کافرین» آن باشد که «بخل» غالبا از کفر سر چشمه مى‏گیرد، زیرا افراد بخیل، در واقع ایمان کامل به مواهب بى‏پایان پروردگار نسبت به نیکوکاران ندارند، و این که مى‏گوید: «عذاب آنها خوارکننده است» براى این است که جزاى «تکبر» و «خود برتربینى» را از این راه ببینند.

 (آیه 38)- در این آیه به یکى دیگر از صفات متکبران خود خواه اشاره کرده، مى‏فرماید: «و آنها کسانى هستند که اموال خود را براى نشان دادن به مردم (و کسب شهرت و مقام) انفاق مى‏کنند و ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارند» (وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ).

و از آنجا که هدف آنها جلب رضایت خالق نیست بلکه خدمت به خلق است، دائما در این فکرند که چگونه انفاق کنند تا بیشتر بتوانند از آن بهره‏بردارى به سود خود نموده، و موقعیت خود را تثبیت کنند.                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 402

 آنها شیطان را دوست و رفیق خود انتخاب کردند «و کسى که شیطان قرین اوست بد قرینى براى خود انتخاب کرده» و سرنوشتى بهتر از این نخواهد داشت (وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطانُ لَهُ قَرِیناً فَساءَ قَرِیناً).

از این آیه استفاده مى‏شود که رابطه «متکبران» با «شیطان و اعمال شیطانى» یک رابطه مستمر است نه موقت و گاهگاهى.

 (آیه 39)- در این آیه به عنوان اظهار تأسف به حال این عده مى‏فرماید: «چه مى‏شد اگر آنها (از این بیراهه‏ها باز مى‏گشتند و) ایمان به خدا و روز رستاخیز مى‏آوردند و از مواهبى که خداوند در اختیار آنها گذاشته با اخلاص نیت و فکر پاک به بندگان خدا مى‏دادند» و از این راه براى خود کسب سعادت و خوشبختى دنیا و آخرت مى‏کردند (وَ ما ذا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ).

 «و در هر حال خداوند از نیات و اعمال آنها باخبر است» و بر طبق آن به آنها جزا و کیفر مى‏دهد» (وَ کانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِیماً).

 ( (40)- این آیه به افراد بى‏ایمان و بخیل که حال آنها در آیات قبل گذشت مى‏گوید: «خداوند حتى به اندازه سنگینى ذره‏اى ستم نمى‏کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ).

 «ذرّه» در اصل به معنى مورچه‏هاى بسیار کوچکى است که به زحمت دیده مى‏شود، ولى تدریجا به هر چیز کوچکى ذرّه گفته شده است، و امروز به «اتم» که کوچکترین جزء اجسام است نیز ذرّه گفته مى‏شود. و از آنجا که «مثقال» به معنى «سنگینى» است، تعبیر «مثقال ذرّة» به معنى سنگینى یک جسم فوق العاده کوچک مى‏باشد.

سپس اضافه مى‏کند، خداوند تنها ستم نمى‏کند، بلکه «اگر کار نیکى انجام شود آن را مضاعف مى‏نماید، و پاداش عظیم از طرف خود در برابر آن مى‏دهد» (وَ إِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً).

چرا خداوند ظلم نمى‏کند؟!

از آنجا که ظلم و ستم معمولا یا بر اثر جهل است و یا احتیاج و یا کمبودهاى روانى، کسى که نسبت به همه چیز و همه کس                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 403

 عالم و از همه بى‏نیاز و هیچ کمبودى در ذات مقدس او نیست، ظلم کردن در باره او ممکن نیست نه این که نمى‏تواند ظلم کند، بلکه در عین توانایى به خاطر این که حکیم و عالم است از ظلم کردن، خوددارى مى‏نماید.

 (آیه 41)- در تعقیب آیات گذشته که در مورد مجازاتها و پاداشهاى بدکاران و نیکوکاران سخن مى‏گفت، این آیه اشاره به مسأله شهود و گواهان رستاخیز کرده، مى‏گوید: «حال این افراد چگونه خواهد بود آن روز که براى هر امتى گواهى بر اعمال آنها مى‏آوریم و تو را گواه بر آنان خواهیم آورد» (فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلى‏ هؤُلاءِ شَهِیداً).

و به این ترتیب علاوه بر گواهى اعضاى پیکر آدمى، و گواهى زمینى که بر آن زیست کرده، و گواهى فرشتگان خدا بر اعمال او، هر پیامبرى نیز گواه اعمال امت خویش است، و بدکاران با وجود این همه گواه چگونه مى‏توانند حقیقتى را انکار کنند و خود را از کیفر اعمال خویش دور دارند.

(آیه 42)- در این آیه به نتیجه اعمال آنها اشاره کرده، مى‏گوید: «در آن روز آنها که کافر شدند، و با فرستاده پروردگار به مخالفت برخاستند (دادگاه عدل خدا را مى‏بینند و شهود و گواهان غیر قابل انکارى در این دادگاه مشاهده مى‏کنند، آن چنان از کار خود پشیمان مى‏شوند که) آرزو مى‏کنند اى کاش خاک بودند و با خاکهاى زمین یکسان مى‏شدند» (یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ). «و در آن روز (با آن همه گواهان) سخنى را نمى‏توانند از خدا پنهان کنند» (وَ لا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدِیثاً).

زیرا با آن همه شهود و گواهان راهى براى انکار نیست.

 (آیه 43)- چند حکم فقهى! از این آیه چند حکم اسلامى استفاده مى‏شود:

1- باطل بودن نماز در حال مستى:

آیه شریفه مى‏فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! در حال مستى به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه مى‏گویید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکارى‏ حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ).

فلسفه آن هم روشن است، زیرا نماز گفتگوى بنده و راز و نیاز او با خداست                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 404

 و باید در نهایت هوشیارى انجام گردد و افراد مست از این مرحله دور و بیگانه‏اند.

2- باطل بودن نماز در حال جنابت:

همان گونه که قرآن مى‏گوید:

 «و همچنین هنگامى که جنب هستید» به نماز نزدیک نشوید (وَ لا جُنُباً).

سپس استثنایى براى این حکم بیان فرموده، مى‏گوید: «مگر این که مسافر باشید» و در مسافرت گرفتار بى‏آبى شوید (إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ). که در این حال نماز خواندن به شرط تیمم که در ذیل آیه خواهد آمد جایز است.

3- سپس در مورد جواز نماز خواندن و یا عبور از مسجد مى‏فرماید:

 «تا غسل کنید» (حَتَّى‏ تَغْتَسِلُوا).

4- تیمم براى معذورین-

در جمله بعد که در حقیقت تمام موارد تشریع تیمم جمع است، نخست به موردى که آب راى بدن ضرر داشته باشد اشاره کرده و مى‏فرماید: «و اگر بیمار باشید و یا در سفر» (وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى‏ أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ).

و یا «هنگامى که یکى از شما از قضاى حاجت برگشت و یا با زنان آمیزش جنسى داشته‏اید» (أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ).

 «و در این حال آب براى وضو یا غسل نیابید» (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً).

 «در این موقع با خاک پاکیزه‏اى تیمم کنید» (فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً).

در جمله بعد طرز تیمم را بیان فرموده، مى‏گوید: «سپس صورت و دستهاى خود را مسح کنید» (فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ).

در پایان آیه اشاره به این حقیقت مى‏کند که دستور مزبور، یک نوع تسهیل و تخفیف براى شماست «چون خداوند بخشنده و آمرزنده است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُوراً).

 (آیه 44)- در این آیه خداوند با تعبیرى حاکى از تعجب به پیامبر خود، خطاب مى‏کند که: «آیا ندیدى جمعیتى که بهره‏اى از کتاب آسمانى را در اختیار داشتند، (اما به جاى این که با آن، هدایت و سعادت براى خود و دیگران بخرند) هم براى خود گمراهى خریدند هم مى‏خواهند شما گمراه شوید» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ یُرِیدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِیلَ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 405

 و به این ترتیب آنچه وسیله هدایت خود و دیگران بود بر اثر سوء نیّاتشان تبدیل به وسیله گمراه شدن و گمراه کردن گشت، چرا که آنها هیچ گاه دنبال حقیقت نبودند، بلکه به همه چیز با عینک سیاه نفاق و حسد و مادیگرى مى‏نگریستند.

 (آیه 45)- در این آیه مى‏فرماید: اینها اگر چه در لباس دوست، خود را جلوه مى‏دهند، دشمنان واقعى شما هستند «و خداوند از دشمنان شما آگاهتر است» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ).

چه دشمنى از آن بالاتر که با سعادت و هدایت شما مخالفند، گاهى به زبان خیرخواهى و گاهى از طریق بدگویى و هر زمان به شکلى به دنبال تحقق بخشیدن به اهداف شوم خود هستند.

ولى شما هرگز از عداوت آنها وحشت نکنید، شما تنها نیستید «همین قدر کافى است که خداوند رهبر و ولىّ شما باشد و کافى است که خدا یاور شما باشد» (وَ کَفى‏ بِاللَّهِ وَلِیًّا وَ کَفى‏ بِاللَّهِ نَصِیراً).

 (آیه 46)- گوشه دیگرى از اعمال یهود! این آیه به دنبال آیات قبل، صفات جمعى از دشمنان اسلام را تشریح مى‏کند و به گوشه‏اى از اعمال آنها اشاره مى‏نماید.

یکى از کارهاى آنها، تحریف حقایق و تغییر چهره دستورهاى خداوند بوده است، آیه مى‏فرماید: «جمعى از یهودیان سخنان را از محل خود تحریف مى‏نمایند» (مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ).

این تحریف ممکن است جنبه لفظى داشته باشد و یا جنبه معنوى و عملى، اما جمله‏هاى بعد مى‏رساند که منظور از تحریف در اینجا همان تحریف لفظى و تغییر عبارت است زیرا آنها مى‏گویند: «ما شنیدیم و مخالفت کردیم»! (وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا).

یعنى، به جاى این که بگویند: سمعنا و اطعنا «شنیدیم و فرمانبرداریم» مى‏گویند شنیدیم و مخالفیم.

و بعد اشاره به قسمت دیگرى از سخنان عداوت آمیز و آمیخته با جسارت                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 406

 و بى‏ادبى آنها کرده، مى‏گوید: آنها مى‏گویند: «بشنو که هرگز نشنوى» (وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ). علاوه بر این از روى سخریه مى‏گفتند: (راعِنا).

توضیح این که: مسلمانان راستین در آغاز دعوت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله براى این که بهتر سخنان او را بشنوند و به دل بسپارند در برابر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله این جمله را مى‏گفتند:

راعنا یعنى، ما را مراعات کن و به ما مهلت بده! ولى این دسته از یهود این جمله را دستاویز قرار داده و آن را مقابل حضرت تکرار مى‏کردند و منظورشان معنى عبرى این جمله که «بشنو که هرگز نشنوى» بود و یا معنى دیگر عربى آن را یعنى «ما را تحمیق کن»! اراده مى‏کردند.

تمام اینها به منظور آن بود که «با زبان خود حقایق را از محور اصلى بگردانند و در آیین حق طعن زنند» (لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ).

اما اگر آنها به جاى این همه لجاجت و دشمنى با حق و جسارت و بى‏ادبى، راه راست را پیش مى‏گرفتند و مى‏گفتند: «ما کلام خدا را شنیدیم و از در اطاعت در آمدیم، سخنان ما را بشنو و ما را مراعات کن و به ما مهلت بده (تا حقایق را کاملا درک کنیم) به نفع آنها بود و با عدالت و منطق و ادب کاملا تطبیق داشت» (وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ).

 «اما آنها بر اثر کفر و سرکشى و طغیان از رحمت خدا به دور افتاده‏اند (و دلهاى آنها آن چنان مرده است که به این زودى در برابر حق، زنده و بیدار نمى‏گردد) فقط دسته کوچکى از آنها افراد پاکدلى هستند که آمادگى پذیرش حقایق را دارند و سخنان حق را مى‏شنوند و ایمان مى‏آورند» (وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا).

 (آیه 47)- سرنوشت افراد لجوج! در دنبال بحثى که در آیات سابق در باره اهل کتاب بود، در اینجا روى سخن را به خود آنها کرده مى‏فرماید: «اى کسانى که کتاب آسمانى به شما داده شده است ایمان بیاورید به آنچه نازل کردیم (آیات قرآن مجید) که هماهنگ است با نشانه‏هایى که در کتب شما در باره آن وارد شده است» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 407

 و مسلما شما با داشتن این همه نشانه‏ها از دیگران سزاوارترید که به این آیین پاک بگروید.

سپس آنها را تهدید مى‏کند که سعى کنید پیش از آن که گرفتار یکى از دو عقوبت شوید در برابر حق تسلیم گردید، نخست این که: «صورتهاى شما را بکلى محو کرده (و تمام اعضایى که به وسیله آن حقایق را مى‏بینید و مى‏شنوید و درک مى‏کنید از میان برده) سپس صورتهاى شما را به پشت سر بازگردانیم» (مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلى‏ أَدْبارِها).

و اما مجازات دوم که به آن تهدید شده‏اند این است که: «آنها را از رحمت خود دور مى‏سازیم همان طور که اصحاب سبت را دور ساختیم» (أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ) «1».

به این ترتیب اهل کتاب با اصرار و پافشارى در مخالفت با حق عقب‏گرد و سقوط مى‏کنند و یا نابود مى‏شوند، منظور از «طمس و محو و بازگرداندن به عقب» در آیه فوق همان محو فکرى و روحى و عقب‏گرد معنوى است.

در پایان آیه براى تأکید این تهدیدها مى‏فرماید: «فرمان خدا در هر حال انجام مى‏شود» و هیچ قدرتى مانع از آن نخواهد بود (وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا).

 (آیه 48)- امیدبخش‏ترین آیات قرآن! این آیه صریحا اعلام مى‏کند که همه گناهان ممکن است مورد عفو و بخشش واقع شوند، ولى «خداوند (هرگز) شرک را نمى‏بخشد و پایین‏تر از آن را براى هر کس بخواهد (و شایسته بداند) مى‏بخشد» (إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ).

ارتباط این آیه با آیات سابق از این نظر است که یهود و نصارى هر یک به نوعى مشرک بودند، و قرآن به وسیله این آیه به آنها اعلام خطر مى‏کند که این عقیده را ترک گویند که گناهى است غیر قابل بخشش، سپس در پایان آیه دلیل این موضوع را بیان کرده مى‏فرماید: «کسى که براى خدا شریکى قائل شود گناه بزرگى مرتکب شده است» (وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرى‏ إِثْماً عَظِیماً).

__________________________________________________

 (1) شرح سرگذشت «اصحاب سبت» در سوره اعراف ذیل آیه 163 خواهد آمد.

                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 408

طبق روایتى که از امیر مؤمنان على علیه السّلام نقل شده این آیه امیدبخش‏ترین آیات قرآن است و افراد موحد را به لطف و رحمت پروردگار دلگرم مى‏سازد، زیرا در این آیه خداوند امکان بخشش همه گناهان را غیر از شرک بیان کرده است.

اسباب بخشودگى گناهان-

از آیات قرآن استفاده مى‏شود که وسائل آمرزش و بخشودگى گناه متعدد است از جمله:

1- توبه و بازگشت به سوى خدا که توأم با پشیمانى از گناهان گذشته و تصمیم بر اجتناب از گناه در آینده و جبران عملى اعمال بد به وسیله اعمال نیک بوده باشد.

2- کارهاى نیک فوق العاده‏اى که سبب آمرزش اعمال زشت مى‏گردد.

3- شفاعت که شرح آن در ذیل آیه 48 سوره بقره گذشت.

4- پرهیز از گناهان «کبیره» که موجب بخشش گناهان «صغیره» مى‏باشد.

5- عفو الهى که شامل افرادى مى‏شود که شایستگى آن را دارند.

 (آیه 49)

شأن نزول:

یهود و نصارى براى خود امتیازاتى قائل بودند و همان طور که در آیات قرآن نقل شده گاهى مى‏گفتند: «ما فرزندان خداییم» (مائده: 18) و گاهى مى‏گفتند: «بهشت مخصوص ماست و غیر از ما، در آن راهى ندارد». (بقره: 111) این آیه و آیه بعد نازل شد و به این پندارهاى باطل پاسخ گفت.

تفسیر:

خودستایى- در این آیه به یکى از صفات نکوهیده اشاره شده که گریبانگیر بسیارى از افراد و ملتها مى‏شود و آن خودستایى و خویشتن را پاک نشان دادن و فضیلت براى خود ساختن است، مى‏گوید. «آیا ندیدى کسانى را که خودستایى مى‏کنند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ).

سپس مى‏فرماید: «خداوند هر که را بخواهد مى‏ستاید» (بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ).

و تنها اوست که از روى حکمت و مشیت بالغه بدون کم و زیاد، افراد را طبق شایستگیهایى که دارند، مدح و ستایش مى‏کند «و هرگز به هیچ کس، سر سوزنى ستم نخواهد شد» (وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا).                        برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 409

 در حقیقت فضیلت چیزى است که خداوند آن را فضیلت بداند نه آنچه خودستایان براى خود از روى خودخواهى قائل مى‏شوند و به خویش و دیگران ستم مى‏کنند.

 (آیه 50)- در این آیه برترى طلبیها را یک نوع افترا و دروغ به خدا بستن و گناه بزرگ و آشکار معرفى مى‏کند، مى‏فرماید: «ببین این جمعیت چگونه با ساختن فضائل دروغین و نسبت دادن آنها به خدا، به پروردگار خویش دروغ مى‏بندند، آنها اگر گناهى جز همین گناه نداشته باشند، براى مجازات آنان کافى است» (انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَ کَفى‏ بِهِ إِثْماً مُبِیناً).

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد